Алдр хаана нернд

Чиңһс хан нарта орчлңла мендлсн цагас нааран 863 җил болҗана. Җил болһн Моңһлд үкр сарин 21-д энүнә һарсн өдр темдглнә. Эннь моңһл келн-улсин йоста бахмҗин өдр болна.
Эн өдриг Моңһлын әмтн ик өргмҗтәһәр тосна. Күмн әмтнә әмдрлин девшлтд делгрлтин ишкдл кехднь Чиңһс хаана цаг күргсн шин олн хүврлтсин тускар ода цугтан меднә. Йосна һардврас экләд, цергә кергт орулсн хүврлтс күртл, кесг һазриг хоорнднь залһҗ шин тоот орулсн, дәәлдҗ авсн һазр болһна әмтнә хувцнд чигн сольвр орулсн, нань чигн хүврлтс учраҗ делгрсн тоотыг бәәдл-җирһлд тохрасн Чиңһс хаана – йосна цецн үүлдәчин, гүн тоолврта һардачин ик ач-тусинь эн өдр моңһлчуд болн нань чигн моңһл келтнр темдглҗ, хаана нернд йөрәлән тальвна.
Байрин эн өдрлә «Эрин һурвн наадн» гиһәд - мөр урлдан, бөк бәрлдән болн саадгар халһн - нутгин һазр болһнд кегднә. Улан Баатрт һол талвңд бәәдг бумбин өөр кесг миңһн күн цуглрҗ ирнә. Энд нутгин туг өргҗ, Чиңһс хаанд йөрәл келгднә. Кергәрн нер туурсн, шинрлт орулсн номтнр эн өдр ачлгдна. Эн җил Моңһлын хамгин өөдән ачлврар - Чиңһс хаана орденәр академик Содовсурэнгийн Нарангэрэл ачлгдв.
Хальмг Таңһч Моңһлын Өвр-Хангайск әәмглә ах-дүүһин залһлда бәрдг билә. Барин көдләчнр чигн хоорндан йовлцад, барин халхсарн чигн сольлцҗ йовла. Моңһлын седкүлчнр чигн Хальмгт ирдг билә.
Олн җил хооран Элст балһсна сурһуль-эрдмин халхин делегац Улан Баатрт одад, тенд Чиңһс хаанд нерәдсн байрт орлцсмн. Тер делегацин ханьд йовсн хальмг келнә багшнр тиигхд ик өргмҗтәһәр Моңһлын тер байрт орлцсан мартхш. Улан Баатрин сурһуль-эрдмин әңгин көдләчнр хальмг делегациг тосч авад, байрин керг-үүлдврт орлцулҗ, йоста кевәр гиичлүлсмн. Хөөннь Улан Баатрин багшнр Элстд ирҗ, Хальмгт гиичлсн билә.
Моңһл нутгин болн Хальмг Таңһчин залһлдана халхар эн җил йир йовудта болв. Моңһл шүлгләнә ик цуглран Элстд болв. Һурвдад болҗадг эн ик шүлгләнә байр Элстд давснь ик өргмҗтә болв. «Миңһн байр» гидг нарт-делкән наадмд Моңһлын артистнр ирҗ билгән үзүлв. Нарт-делкән шар шаҗна һурвдгч хургт моңһл элчнр, шаҗна үүлдәчнр болн номтнр орлцв. Әрәсәд Моңһлын элч ирҗ, шаҗна эн ик үүлдврин оюни евәлд хальмгудла хамдан багтсмн.
Хальмгин түүрвәч Хар Даван Эрнҗән бичсн Чиңһс хаана туск дегтриг умшҗ өссн маднд, Моңһл нутгт болҗадг тоот, нег үлү Чиңһс хаанд нерәдсн байр йир өөрхн мөн.
Чиңһс хаана күцәсн тоотыг тодлад, хөөннь Төрскән харсгч Алдр дәәнә цагт Советин Союзд моңһл келн-улс цаһан седклин ик дөң күргсинь, танксин колонн, авиаэскадриль бүрдәҗ, зер-зевәр агслһнд туслсн, темәд, мөрдән йовулсн, хот-хоолар, хувц-хунрар нөкд болсн моңһлчудын ач-тусинь мартҗ болхий?! «Революционная Монголия» танксин негдлтд церглҗ, Берлинд күрч, рейхстагиг эзлҗ авлһнд орлцсн наһцхин Моран Корнан санлд эн тоотыг бичҗәнәв. Алдр Диилврин найн җилин өөнд нерәдсн Москвад болсн парадт Моңһлын делегацин ханьд ирсн, дәәнә күнд тоотыг дааҗ һархд Советин Союзин улст үнн седклин дөңгән күргсн, зу наслсн хойр моңһл ээҗд күндллһән медүлҗ бичҗәнәв.

ХӨӨЧИН Галина