Төрскн келн – төмр шивә

Эндр мана орн-нутгт орс болн Әрәсән республикүдин кел даслһнд ик оньг өггдҗәнә. Яһад гихлә келн болн сойл цуг олн-улсиг хамцуллһнд ик чинр зүүнә, төрскнч сурһмҗ өгнә, Төрскндән болн келн-улстан итклтә иргнмүдиг өскнә. Нег үлү ода цергә керг-үүлдвр болҗадг кемд олн улсиг хамцуллһнд һол чинр зүүлһҗәнә.

Ода Әрәсәд темдглдг хойр шин сән өдр үүдв. Тер тоод бичкн тоота келн-улсин Өдр болн Әрәсән келн-улсин Өдриг орн-нутгт темдглх. Тиим зәрлгүдиг Әрәсән Президент Владимир Путин эн җилин намрар үкр сард батлв. Хойр зәрлг күчндән орсн бәәнә. Бичкн тоота келн-улсин өдриг мөрн сарин 30-д, Әрәсән республикүдин келн-улсин өдриг болхла һаха сарин 8-д җил болһн орн-нутгт темдглх. «Бәәдл-җирһлин йирин тогтациг, эдл-ахун үүлдвриг, салгудыг болн бичкн тоота келн-улсин эврә ул-сүүртә сойлыг хадһлхин төлә эднә сән өдриг президент батлсмн», – гиҗ бәрмт цааснд келгдҗәнә.
Тер мет Әрәсән келн-улсин өдр батлхин тускар Әрәсән Президент келсмн. Тиим сән өдриг һаха сарин 8-д кехмн гисн селвгән орн-нутгин һардач орулв, тер өдр нертә шүлгч Расул Гамзатов һарсмн.
Әмтнә тоог бичүлҗ авлһна сүл то-дигәр (2020 җил) Әрәсәд төрскн 176 келн йилһгдлә. Хамгин ик делгрлт авсн келнә тоод орс келнлә хамдан маңһд, чечен болн башкир келн орв. Хамгин ховр болҗ орочин, керекин, югсин болн юитмүдин келн нерәдгдв. Юитмүдин (Азин эскимосмудын) келәр Әрәсән нег күн келнә.
Тер мет Әрәсән келнә политикин ул-сүүринь Әрәсән Президент эврә зәрлгәр батлв. Түүнә ашт делкәд орс келнә эзлҗәдг ормнь өргҗҗ батрулгдх зөвтә, талдан келнәс авсн үгмүд хаслһн терүгәр хәләгдҗәнә. Тер зәрлгин һол күслнь – орс кел болн Әрәсән республикүдин кел хадһллһн, делгрүллһн болн дөңнлһн болҗана, талдан чигн кел терүгәр дөңнгдх. Әрәсә кесг келн-улсиг негдүлнә, орн-нутгин цуг иргнмүд эврә төрскн келән олзлҗ чадҗана гиҗ зәрлгт келгдҗәнә.
Орн-нутгин келнә политикд әәмшг үзүлҗ чадх тавн тоот заагдҗана – тер тоод талын келнә үг олзллһн болҗана. Тиигчкәд орс кел олзллһна аһуг баһрулх күслтә үүлдвр зәрм һазадын орд күцәнә. Тер мет Әрәсән республикүдин кел олзллһна аһуг баһрулхар седдг үүлдвр бас орн-нутгин келнә политикд әәмшг үзүлҗәнә.
Тиим кевәр Әрәсән республикүдин келнә чинринь өөдлүллһнә җисән ода орн-нутгт делгрлт авчана, Әрәсән Президентин зәрлгүд түүнд урмд өгчәнә. Тиим күүндвр одахн Москвад болсн Әрәсән олн келн-улсин төрскн келнә багшнрин Цугәрәсән чуулһнд чигн болв. Хальмг Таңһчас тер ик керг-үүлдврт сурһуль-эрдмин болн номин министерствин көдләчнр Увшин Зоя, Ангулян Байр, Элстин садмудын сурһмҗлачнр Настан Виктория болн Балакан Екатерина орлцв.
Төрскн кел даслһна өдгә цагин методикин, даслурмуд үүдәлһнә, садмудт ордг бичкдүдин келдг эв-довиг делгрүллһнә тускар орлцачнр күүндв. Хальмг келнә дасхлур тогталһна дамшлтарн Ангулян Байр хувалцв. Бичкдүдин садмудт хальмг кел дасхлһна эв-арһин тускар сурһмҗлач Настан Виктория болн хальмг келнә багш Балакан Екатерина келҗ өгв.
- Чуулһна йовудт болсн даслурин болн нань чигн дөңцл дегтрмүдин һәәхүл нанд таасгдв. Мана Хальмг Таңһчин садмудт төрскн кел бичкдүдт дасхлһна көдлмш сәәнәр бүрдәгдсн бәәнә. «Дольган» гидг даслур сурһмҗлачнр болн багшнр олзлна, сурһулин-методикин дөңцл гиҗ нерәдгднә. Тенд хрестомать, хальмг келнә, сурһульчнрин төлә көдлмшч девтр болн нань чигн тоот орна. Талдан республикүдт эн көдлмш экләд күцәгдҗәнә, тегәд мана дамшлт эднд ик соньн болв, – гиҗ Элстин садын хальмг келнә багш, Цугәрәсән марһана призер Балакан Екатерина тоолвран келв.
Талдан багшнрла тоолврарн хувалцлһн йир туста болв гиҗ Екатерина Николаевна темдглв. Төрскн кел бичкдүдт сәәнәр дасххин төлә эк-эцкнрлә кедг көдлмшиг, теднә медрлиг өргҗүлх кергтә.
Москвад төрскн келнә багшнрин чуулһнд орлцхин өмн Балакан Екатерина Якутьд болсн теднә таңһчин керг-үүлдврт дамшлтарн хувалцв. «Энд цугтан һаза, гертән чигн якут келәр келнә, тегәд эднә келән делгрүлх таал сән, эн кергт финансин ик дөң күрггднә», – гиҗ чуулһна делегат келв. Садмудын болн сурһульмудын төлә хальмг кел меддг сурһмҗлачнриг болн багшнриг сурһлһнд һол оньган өгх кергтә, ода тиим улс цөөкн гиҗ Екатерина Николаевна онц темдглв.
Якутин төрскн келнә багшнр чуулһнд шунлттаһар орлцв. Келнә политик делгрүллһн, тер политикиг һарддг шаңһа бүрдәц үүдәлһиг эдн дөңнв. Әрәсән республикүдин болн талдан келн-улсин келн болн сойл сән делгрлт авх гиҗ эдн тоолҗана.
Кесг субъектс чуулһнд эврә сурһулин-методикин комплекс, сурһулин болн садын даслур, кесг кичәлмүд төрскн келәр дасхлһна эв-арһ үзүлв. Татарстанд болн Башкортостанд төрскн кел дасхлһна керг сәәнәр бүрдәгдсн бәәнә, методикин халхар энд сән таал тогтагдла, тооһин кесг шин эв-арһ энд олзлгдна, эн салвриг сәәнәр теткнә, тегәд цуг төрмүд дарунь күцәгднә.
Чуулһна чилгчәр ирлцңгү сессь болв. Энүнд Әрәсән Орн-нутгин Хүүвин депутат, келн-улсин төрмүдин комитетин ахлачин дарук Ильдар Гильмутдинов болн РАН-а кел шинҗллһнә күрәлңгин келн-улсин төвин һардач Биткән Айса орлцв. Әрәсән субъектсин этносойлын сурһуль-эрдмиг делгрүллһнә туск резолюц батлгдв. Эн туст шаңһа көтлвр батллһн бас субъектсин кел өргҗүллһнд ик нилчән күргх гиҗ чуулһнд орлцачнр темдглв. Төрскн кел даслһна часин тоог чигн йилһҗ авх кергтә гиҗ багшнр тоолвран келв.
Тер мет чуулһна йовудт һурвн бооцан батлгдв. Әрәсән келн-улсин кел даслһна салврт номин-сурһулин седвәрин шин девсңгнь тернь болҗана. Тиим бооцаг Төрскн келнә Әрәсән күрәлң Татарстана номин Академьлә, Сарпулин шаңһа багшин күрәлңглә болн Чеченск шаңһа багшнрин ик сурһульла батлв. Төрскн келнә болн сойлын төрәр кедг шинҗллтиг өргҗүллһнә төлә эн бооцан церглх, номтнрин болн багшнрин болн инновацин күчн энд хамцулгдх. Номин-методикин шин төсвс энүнә ул деер күцәгдх.
Багшнриг белдлһнә болн шин цага технологий үүдәлһнә, йосн биш ухаг олзллһна керг цааранднь делгрүлгдх, багшнрин сольлцан күцәгдх гиҗ Әрәсән төрскн кесг келнә күрәлң күсл тәвҗәнә.
Тиим кевәр ода төрскн кел даслһна кесг төрмүдт зөвтә оньг өггдх, теднә чинрнь өөдлүлгдх, төрскнч седклтә, төрскн келән, сойлан, тууҗан меддг иргнмүдин то немгдәд бәәх, түүнә ашт келн-улсин хамцлт батрхнь лавта.

ТҮРВӘН Һуна