Øåâíð³ çàœøàëìóä - èê òóñòà

19-12-2016, 17:15 | Общество

Ìàíà îðí-íóòãò áîëñí ìó éîâäëìóä ³ìòíä õàðøëòàí ê¢ðãë³. ij³í³ áîëí Ñèâð¢ð òóóãäñí öàãò õàëüìãóä ýëãí-ñàäàí ãååë³, ýäí³ çàëºëäàí ýâäðë³. Òåã³ä äîðàñ ´ñ÷³õ ¢éíð ´âêíðèííü òóóšàí ìåäõø. Áè ýâð³ óœã-òîõìèí òóñê ìàòåðèàëìóäûã áè÷êí-áè÷êí³ð õîðøàºàä á³³ë³â. Òóóšëã÷ ëèòåðàòóð, ãàçåòì¢äèí ñòàòüÿñ, Èíòåðíåòèí ìàòåðèàëìóä íàíä ñ³³í³ð òóñëâ. Øåâíð òîõìà óëñèí àâúÿñ-çàœøàëìóä ñóðºìšëëºíä èê ÷èíð 碢äãèí ò´ð³ð øèíšëëò êåë³â. Øåâíðèí óœã-òîõìèí šóðì òîãòàëºí ìèíè ê´äëìøèí èê к¢ö³ìš áîëâ.
Ýöêì Áàäì Êåêååâè÷ Êóñêååâ íåð ºàðñí šàœºð÷ áèë³, ìàíà óœã-òîõìèí òóñêàð íàíä êåëš ´ãë³. Öóã õàëüìãóäëà ³äë ´ðê-á¢ëò³º³í Ñèâð¢ð òóóãäëà. Àõíü Èâàí Êåêååâè÷ Ò´ðñê³í õàðñã÷ Àëäð ä³³íä îðëöàä, ç´ðìã³ð ä³³ëäš éîâñìí.
Ê¢í áîëºí ñ³í êåðã³ðí òîõìàí òóóðóëõ ç´âò³. Êåç³í³ ìàíà ´âêíð: "Òàäí, áàº÷óä, àõ ¢é³ñ ñ³í ¢ëã¢ð àâòí!"- ãèš êåëäã á³³š. Òåäí³ óõàí-ñàíàí õàëüìã ¢ëã¢ðì¢äò øèœãðñìí. Àðºòà ê´â¢í áîëõëà, ààâèííü íåð äóóäóëäã, àðº óãà ê´â¢í ààâèííü íåð ºóòàäã. Ê¢ ãåìø³ñí ñààìä: "×è ýöêèííü íåð ºóòàšàíà÷" ãèäìí. Õàëüìã õóó÷í àâúÿñàð áè÷êä¢ä³ñ ò¢ð¢ë³ä ýöêèííü íåð ñóðäìí. ijê³ä ààâèííü, ýëíöã ýöêèííü íåðä³ð ñîíüìñäìí. "Êåí³ ê´â¢ìá÷, àëüê íóòãàñâ÷?" -ãèš ñóðäã á³³ñìí.
Õàëüìãóäûí ´âêíð - áàðóí ìë-´´ðä, ýäí Ç¢í ªàðò áîëí Áàðóí Ìëä á³³ðøëäã á³³š. 1609 šèëä õàëüìãóä ýâð³ äóðàð ²ð³ñ³í õàíüä îðñìí. Òåð öàãàñ àâí õàëüìã áîëí îðñ óëñèí çàëºëäàí šèë èðâ³ñ áàòðàä éîâíà.
Ìàíà Ñàðïàí ðàéîíä á³³äã øàð øàšíà õóðë îëí äóíä "Èê Õóðë" ãèš íåð³äãäí³. 1735 šèëèí íîÿáðü ñàðèí 17-ä Àðøàí Çåëìí ãèäã áè÷êí ºîëûí àìíä íîéí Äîíäóê Îìáî îðñ õààíä èòêëò³º³ð öåðãëõèí òóñê àíäºàð ´ãñìí. Òåã³ä ýí ºàçðò Èê Õóðë (éîñàð "Òàëäàí Øàðàáëèíã") áîñõãäëà.
Òåð öàãò Øåâíð (îäà ýíòí Àðøàí Çåëìí ñåë³í) Ä´ðâä³ óëóñèí öóòõëœ áîëí ºîë ºàçð á³³ñìí. Èê õóðëä Ç¢í ªàðàñ, Ò´âä³ñ, Àëòàé ºàçðàñ àâ÷ èðñí áóðõí-ø¢ò³í õàäºëãääã á³³ñìí. Òåã³ä á³³ðí óëñ àëüä îäâ÷í ýðêš³í óãà íààðàí èð³ä, áóðõäò ì´ðã³ä çàëüâðàä ºàðäã á³³š. Àðøàíçåëìí³õí øàð øàš äåëãð¢ëëºíä èê îíüãàí ´ãí³. Íàéäã÷ šèëì¢äèí ÷èëã÷³ð ýíä ÷èíðò³ êåðã-¢¢ëäâðì¢ä ýêëš á¢ðä³ãäë³. Îëí ³ìòí³ ê¢÷³ð ýíä ñóâðºí, Àðøàí Çåëìí³ õóðë, Ãåã³ðëòèí ñóâðºí áîñõãäñìí. 1991 šèëèí ìàé ñàðèí 30-ä ãåëœã¢äèã îðøàñí ºàçðò áîñõãäñí ñóâðºèã Áóðÿòÿñ èðñí ãåëœ Òóâàí-Äîðš ³ð¢ñëë³. Ýí áóéíòà êåðã ê¢ö³ñí³ äàðó õóð îðëà ãèš ³ìòí êåëí³.
"Õàëüìã ¢íí" ãàçåòèí óìøà÷íðò Èê Õóðëûí òîõìà Äàâøóä àðâíà òóñê äîìã êåëš ´ãí³â. Êåç³í³ íåã ´´äì ºàçðò Äààâøó ãèäã íåðò³ ê´â¢í á³³š. Áóðõí ýí¢ã õ³ë³š õ³³ðëš éîâñìí. Ýíòí ê´â¢íä òåãøã ºàçðò á³³õ óëñ òàë í¢¢õä, òåíä ´ðê-á¢ë³í ´íä³ëºõä í´êä áîëš. Ýäí³ ´ðê-á¢ëä äîëàí ê´â¢í ò´ðñìí: Äààâøóä, Ìë, ×èìä³, Öîîõð, Áóóðë, Àíšàñóä, Ìàëëàõí. Ýäí³ íèë÷³ð óœã-òîõì ´ñ³ä-´ðãš³ä éîâñìí. Êóñêååâèõí, Ñàíäæèåâèõí, Áîëäûðåâèõí, Äæàïîâèõí Äààâøóä àðâíà óëñ áîëšàíà.
Ýí òîõìà óëñ èê êåç³í³ñ àâí ýâð³ àâúÿñ-çàœøàëàð á³³í³. Òåäíèã öóºàð ýðêš³í óãà ê¢ö³õ ç´âò³. Äîìãàð íåã ´ðê-á¢ëä ãåíòêí ꢢêí ãåìòš. Ýí¢í³ í¢äíü óëàí áàëì áîëš. Ýì÷íð ýí¢íä òóñàí ê¢ðãš ÷àäñí óãà. Ýí¢ã ìåäëã÷ä àâ÷ îäõëà, òåð ýê-ýöêäíü ꢢêíü þœãàä ãåìòñèíü ö³³ëº³ä êåëí³. Ýäí³ ´ðê-á¢ëä õ¢ðì áîëñí öàãò ´ëãö ê¢öö àâ÷ èðñí óãà á³³š. Íåã ´œãò³ þìí äóòó áèë³. Çóã òåð¢ã àâ÷ èðñí³ õ´´í ꢢêí ýäãš.
ijê³ä ýäí ìàë àëõëàðí òîëºàºèíü ê¢¢í³ ³ìòíä ´ãõø. Ýâð³ õàøà-õààöàñí þì ºàðºäìí áèø. Ê¢í ´œãðñí öàãò áîëí òàëäàí ÷èãí êåðã-¢¢ëäâðì¢ä á¢ðä³ñí ñààìä ìàëûí ê¢ç¢ ÷àíõø. Òåð¢ã õ´´ííü ÷àíàä, ´ðê-á¢ë³ðí ýäëäìí. Þœãàä ãèõë³ ê¢¢í³ ³ìòíä ê¢ç¢ ´ãëºí - ýí¢ã ýñ òåâ÷ëºí³ òåìäã.
Ìàíà ´ðê-á¢ë óœã-òîõìèííü àâúÿñ-çàœøàëìóäûã ñ³³í³ð ìåäí³, ´âêíðèí àâúÿñ-á³ðöèã ìàäí õàäºëš, ¢ðí-ñàäíäàí ö³³ëºš, ³ð¢í³ð õàäºëõ ç´âò³âèäí ãèš òîîëšàíàâ.

Åëåíà КУСКЕЕВА,
Ñàðïàí ðàéîíà Àðøàí Çåëìí ñåë³í³ äóíäûí øêîëûí
òóóšèí áàãø

Видео