Ýäí³ šèðºë ìàäíä ¢ëã¢ð

Ç´ðãò³ áààòðìóäûí äóó÷ áîëš ìàíà ëèòåðàòóðò îðñí Ñóñåí Àêñåíèã ¢çš, òåð¢íë³ õàðºš, ꢢíäš, ñåëâãèíü ñîœñš éîâõ òààë íàíä ó÷ðëà. Áàãøèí òåõíèêóìä ñóðí á³³š Ìàíšèí Íèìãðèí ä´œã³ð ø¢ëã¢ä áè÷³ä, ¢¢ä³ëòèí õààëºä îðñìí. 1929 šèëä "Áîëä ç¢ðêí" ãèäã íåðò³ ò¢ð¢í õóðàœºóíü áàðàñ ºàðñìí.
"Ãàçåò ãèäãòí æèãò³ ñ³³õí êåðã. ѳí òîîòûã, äóòó-äóíä õàìãèã öóãòíü ³ìòíä ¢ç¢ëí³. Šèë èðâ³ñ ãàçåò ó÷ð-óòõàðí, ÷èíð³ðí, ´œã-á³³äë³ðí öàãëà äåãö èøêš éîâõèíü ¢çš, áè ¢íí ñåäêë³ñí áàéðëšàíàâ", - ãèš "Õàëüìã ¢ííä" íåã ä³êš èðõë³ðí Ñóñåí Àêñåí êåëñíü ìàðòãäõø. Õàëüìãèí óóºí íàíü ÷èãí áè÷³÷íð ìåò Ñóñåí Àêñåí "Òàœº÷èí 糜ã" ãèäã ãàçåòèí íèë÷³ð áè÷³÷ áîëš áàòðñìí. Õàëüìã áè÷³÷íð³ñ ò¢ð¢íêíü áîëš êîìñîìîëûí äóó÷ ãèäã íåð 碢ñìí. Öóã áàº÷óä íåãí ìåò øèí šèðºëèí òîñõëòä äåãö îðëöõ ç´âò³ºèíü çàëüòà ø¢ëã¢ä³ðí äóóäš, òåäí³ îëíà ã¢ðã¢äíü éîâñèíü îëìºà ¢ã³ðí ¢ç¢ëš éîâñìí. Êîìñîìîëûí ¢¢ëäâðò øóíìºà êåâ³ð îðëöš, òåð¢í³ òóñêàð áè÷š éîâñí íåã ñòàòüÿºèíü õóó÷í ãàçåòä ¢ç³ä, îíüãàí ´ã÷ óìøàä, "Õàëüìã ¢ííä" áàðëñíà äàðó Àêñåí Èëþìšèíîâè÷ šèœí¢ë³ä, "Õåé÷èåâà, ìåíä. Íàí òàë ê¢ð³ä èð", - ãèš äóóäâ. Òèèãš áè÷³÷ë³ òàíüëäàä, êåëñèíü ñîœñš éîâëàâ. Ôàìèëÿðì íàìàã äóóääã áèë³. ijêí íåã ê¢í - Î÷ð Äæîãàåâíà Ìóêàåâà íàìàã áàñ òèèãš íåð³ääã áèë³.
Ñóñåí Àêñåí ëèòåðàòóðèí õààëºä õ´ðäã÷ šèëì¢äò îðñìí. Ò¢ð¢í ø¢ëãíü 1928 šèë "Òàœº÷èí 糜ã" ãàçåòä áàðëãäñí á³³š. Çóðãèíü ¢ç÷ê³ä, áè÷³÷èí íàìòðèã øèí³ñ ñåê³ä õ³ë³õë³ðí, áè÷ñí òîîòíü ÿìàðàí îëí á³³ñèíü áè ¢ç¢â. Õàëüìãèí áààòðìóäûí òóñêàð áè÷ñíü íàíä óðäê êåâ³ðí òààñãäíà. "Ààêó òååãèí ¢ðí", "Ç´ðãèí õààëºàð", "Õîìóòíèêîâèí òóñê óõàëëºí", íàíü ÷èãí ïîýìñèí ò´ðñêí÷ ñåäêë 碢ëºäã ÷èíð³í ãå庳ä óãà.
Ñàíš Ìåíêåäûêîâè÷ Áóëèåâ Ò´ðñê³í õàðñã÷ ä³³í³ îðëöà÷, Ñòàëèíãðàäàñ àâí Ïðàãà ê¢ðòë ä³³í³ õààëºàð éîâñí ê¢í áîëšàíà. Ñòàëèíãðàäñê ä³³ëä³í³ 75 šèëèí ´´íèí ´ìí çóðãèíü õ³ë³š³º³ä, ýí ê¢¢í³ ãåðëò³ ä¢ð ìèíè óõàíä îðâ. Ñòàëèíãðàäñê ä³³ëä³í³ òóñêàð êåñã áè÷ãäñìí, îëí ¢ã êåëãäñìí. Ýí ä³³ëëä³í³ ÷èíðíü ÷èãí äèãò³ êåâ³ð òóóšä áàòëãäñìí. Íàíä áîëõëà, Ñàíš Ìåíêåäûêîâè÷ íåã ä³êš êåëñí ¢ã ìàðòãäõø. "Ýíä áèäí íåã ì´ñëš çîãñõ ç´âò³âèäí. Èšëèí öà ìàäíä õîðòûã ºà𺚠áîëøãî, öóõðäã ó÷ð óãà. Ñàëäñ áîëºí òåð ´´ä³í äààâðàí ìåäš³ë³. Òèèãš íåã ì´ñëëºí áîëí äèèëâðò³í èòêëºí ìàäíä ÷èäë ´ã÷³ë³". Ñòàëèíãðàäò ä³³í³ õ´´í êåñã šèë íîºàí óðºìë, ´âñí ºàðëãî á³³ñìí. Òåä¢ ä¢œã³ àâðëò óãà ä³³ëä³í ýíä áîëñìí.
1942 šèëä Ñàíš Áóëèåâ Ñòàëèíãðàäò 62-÷ ²³ðìèí 37-÷ ãâàðäåéñê ñòðåëêîâ äèâèçèí 118-÷ ñòðåëêîâ ïîëêèí õàíüä ä³³ëä³íä îðñìí. Ñàïåðí âçâîäûí êîìàíäèðèí í´êä áîëš Ñàíš öåðãëš³ñìí. Õ´´ííü 8-÷ ²³ðìèí íåð 碢ñí öåðãèã òèèãõä ãåíåðàë-ëåéòåíàíò Â.×óéêîâ òîëºàëšàñìí. 37-÷ ãâàðäåéñê êåñã îðäåíòà äèâèçèã ãåíåðàë Ã.Æóêîâ ºàðäšàñí öàãèã Ñàíš Ìåíêåäûêîâè÷ òîäëäã áèë³. Ýí¢í³ ñàïåðí âçâîä êåñã ä³³ëä³íä îðñìí. Ñòàëèíãðàäò öóãòàä éèð ê¢íä áèë³. Íåã ¢ë¢ ñàïåðìóäò ê¢÷ð á³³ñèíü Ñàíš Ìåíêåäûêîâè÷ òîäëäã áèë³. Éèðèíä³í ¢êëèí áîëí ³ìäèí õîîðíä éîâäã ñàëäñìóäûí ³³ìøãíü ýí ä³³ëä³íä óëì èêäâ. Ýäí³ áàòàëüîí á³ðš³ñí óóòüõí ºàçðò ìåòàëëîëîì îâàëºàòà íåã ´´äì á³³ñìí. Òåð¢í³ àðä ôàøèñòíð áóëòàä, ìàíà öåðãèã óðàëàí éîâõäíü õàðø áîëàä á³³â. "Ê¢¢í³ í¢äèã õààšàõ þìí ìåò³ð òåðíü öåðãèí ä³âðëòä õàðø áîëšàíà," - ãèš ãåíåðàë óóðëš êåëâ. Òåíä áàãëðñí íåìø-ôàøèñòíðèã óãà êåõä àìð áèø áèë³. Áàòàðåéì¢äèí ä´œ ñóðõëà, òåäí³ ºàëíü ìàíà ³œãñèã óãà êåõ á³³ñìí. ij³ëä³í³ éîâóäò òåä¢ ä¢œã³ íåã íåãíä³í ´´ðäš, öåðã³ ³œãñ á³³ð á³ðëäš³ñìí. Òàëäàí íåã ìåêò³ ýâ-äîâ êåðãò³ áîëñíü èë áèë³. Ñàíš Áóëèåâèí ñàïåðí âçâîä êåðãèã ê¢ö³õ áîëâ. Ò¢ð¢í ñ´ ýäí ºóðâí ê¢í äààëºâð àâàä, õàºðäã ñóìàí ¢¢ð³ä ºàðëà. Áîëâ çåòêð áîëàä, òåäíèã õîðòí ¢ç³ä, ïóëåìåòì¢ä, àâòîìàòìóä õàñí ³³º³ð ìàíàõñèí éîâš éîâõ õààëºèã ìåäâ. Òèèãš³òë ýäí òåíä èê ê¢÷ò³ õàºðëò áîëñíü ¢çãäâ. Òåœãð ºàçð õîéð äîãäëñí áîëâ. Íåìøíð ñ´´íè äóóñí òåð ºàçðóð õàºàä á³³â. Ìàíàõñ õ³ðš èðñí óãà. ¥äð³ðíü ãèòëåðîâöíð êåñã ä³êš ä³âð³ä, ìàíà ìåš³ã õàìõëš ºàðõàð øóðºâ. Áîëâ ìàíàõñ òåäíä õ³ð¢ ´ã³ä, ò´ð¢ö ´ì³ð³í éîâóëñí óãà. Àñõí øèäð âçâîäûí êîìàíäèðèí êåëñ³ð, áàòàëüîí äàðàíè ä³âðëºíä áîñõëà, ñàïåðìóä ä³³ëä³í³ êåìèã îëçëàä, ìåäìš³í óãàºàð òåð ´´äìä ê¢ð³ä, õàºðõ ñóìàð òåð¢ã óãà êåš ¢çõ ç´âò³ á³³ñìí. Òèèã³ä àðâí õîéð ñàïåð ä³âðëºíä áîññí éîâºí öåðã÷íðèí äóíä áîñš ºàðàä, à亚 óðàëàí ç¢òê³ä, òåð ´´äìä ê¢ð³ä, õàºðõ ñóìèã óãëš ò³â³ä, äåòîíàòîðìóäûã áåëäâ. Õ³ð¢ éîâºí öåðã³í äàõàä, ýâð³ ýçëš³ñí á³³ðíä³í ñàïåðìóä èðâ. Õàºðëò éèð ê¢÷ò³ áîëâ. Ìåòàëëîëîìèí óóë ´ñð³ä òàðâ, òåð õàºðëòëà îëí ãèòëåðîâöíð ³ìí³ñí õàºöâ. Ñàïåðìóä òèèã³ä äààëºâðàí ê¢ö³º³ä, öåðã óðàëàí ä³âðëò êåõä õààëºèã öåâðëâ. Àâðëò óãà ýí ä³³ëä³í³ éîâóäò êåñã èèì éîâäë ó÷ðñèíü âåòåðàí ìàðòäãî áèë³.
Ñòàëèíãðàäàñ àâí Ïðàãà ê¢ðòë ä³³í³ õààëºàð Ñàíš Áóëèåâ éîâñìí. ij³í³ õ´´í ä´÷í šèë áîëàä Õàëüìã ÀÑÑÐ-èí Äååä Ñîâåòèí Ïðåçèäèóìä ê´äëš éîâëà. Öàºàí ñåäêëò³ ýí ê¢í ÿìàðàí ÷èãí ê´äëìø³ñ ³³äãî áèë³.
Ãàëèíà ÕÅÉ×ÈÅÂÀ
Çóðãò: Ñóñåí Àêñåí áîëí
Áóëèí Ñàíš