Íîõà šèë ìàäíä þóºàðí îí÷òà áîëõ

Çóëûí ´ìí ³ìòí îëàðí õóðëä èðš, íàñàí óòäóëäã íîìä îðäãíü ´âêíðèí àâúÿñìóäûã èòêëò³ êåâ³ð öóãòàí á³ðš³õèíü ¢ç¢ëš³í³. Îðñí šèë öóãòàä åâ³ëò³ áîëõäíü òåð ì´ðã¢ëì¢ä òóñëõíü ìàºä óãà. Á¢êëä³í Íîõà šèë öóãòàä ñ³í áîëñí äååð³í ç´â-éîñíà òóñò ÷èê äèã-äàðàí òîãòõä òóñòà áîëõìí. Þœãàä ãèõë³ Íîõà šèëò³ óëñ éèðèíä³í äèã-äàðàíä äóðòà óëñ, ç´â-éîñ ýâääãî, ¢íí ñåäêëò³ óëñ áîëšàíà. Òåã³ä çàêàíà õàëõàð øèí šèëä êåðãò³ ñ³í õ¢âðëòñ áîëõ ãèñí èöë á³³í³. Íîõà šèëò³ óëñ ´ðê-á¢ë³í ñ³³í³ð á³ðäã, ³ìòíë³ íèèò³ á³³äã óëñ áîëš òîîëãäíà. Òåã³ä ´ðê-á¢ëèã áàòëëºíà, ÷èíðèíü óëì ´´äë¢ëëºí³ òóñò ñ³í šèë áîëõìí.
Šèëèí àðâí õîéð ýðãö³ð ê¢í áîëºíä îðñí øèí šèë ÿìàðàí áîëõèí òóñê àõð çóðõà òàíà îíüãò òóñõàãäšàíà.
Õóëºí šèëò³ óëñò Íîõà šèë ìó áèø, ñ³í áîëõìí. Ýð¢ë-ìåíäèí, ì´œãí³ îëâðèí, õ´â-êèøãèí òóñò ýäíä öóã õààëºíü ñåê³ò³. Äóðòà ºàçðò ê¢ð÷ àìð÷ ÷àäšàíà. Èê õóëä êåõ ñ³í òààë á³³í³. Êåš³õ êåðãò³í øóíëò ºàðºš, èðã÷ä³í òóñòà áîëõ öóã òààëûã îëçëš ¢¢ëäõ êåðãò³. Àäºì óãàºàð á³³äã³í óóð÷, á³³äë-šèðºëä³í øóíëò îðóëš ¢çòí.
¡êð šèëò³ óëñò îðñí šèë äàëà ñ³í áîëøãî. Öóã õàëõàðíü èê øóíëò ºàðºëãî ýâ³ðíü á³³š ¢çõ êåðãò³. Ýìí¢ëèí õàëõàð ÷èãí ñàã á³³š, äàëà êåðã óãà áîëõ ìèñëº êåëºí³ñ ñàãëõ êåðãò³. Ì´œã³í òîîëâðòàºàð ºàðºàä, èê õóëä êåõ³ñí ñàãëòí. Á³³ñ³ðí áàéí áîëíà ãèñí ýí òóñò éèð êåðãò³ ñåëâã áîëšàíà. Ýâð³ óõàí-òîîëâðàðí, çóðàºàðí ê¢¢í³ óëñëà áè÷³ õóâàëöòí. Ýñ ãèš ê¢¢í³ í¢äí ê¢ðõ, êåðãòí ê¢öøãî, íàíü ÷èãí ñààëòã ºàðàä á³³õìí. Šèëèí éîâóäò õàð êåë óòëóëàä, íàíü ÷èãí íîìä îðš éîâòí.
Áàð šèëò³ óëñò Íîõà šèë äóíäûí šèë áîëõìí. Óðäê šèëä ê¢öñí òîîòàí äèãò³-òàãòàºàð îëçëš, äàëà èê øóíëò óãàºàð, ýâ³ð á³³õèí àðº õ³³òí. ¥´ðê óëñòàí ä´œ áîëš, ýê-ýöêò³í êèëìš ºàðºš, ¢¢ðì¢äò³í ò¢øã áîëš á³³òí. ¥´ðõí óëñèí çîâëœ-ç´â¢ðò îðëöš, ä´œ áîëõàð àäºäã ýí óëñò óõàí-ñåäêëèí, ÷ååšèí òîîëâðèí òóñò äàëà àìð áîëøãî. Ìàöã ´äðë³ ì´ðã¢ëä îðàä, êè-ì´ðèã äåëñêõë³ ñ³í áîëõìí.
Òóóëà šèëò³ óëñò Íîõà šèë äàëà ìó þìí óãàºàð, ò´âø¢í³ð äàâõìí. Äàâñí šèëä ê¢öñí òîîòíü ýí šèë òåäíä òóñëõíü ìàºä óãà. ²ìäðëèí, ýð¢ë-ìåíäèí, ì´œãí³ òóñò öóãíü òåãø àìðàð äàâõ ç´âò³. Ýð¢ë-ìåíä³í áàòëàä, öàãëàðí ýìí¢ë àâàä, ñàãàð á³³ñíü áàñ òóñòà áîëõ. ²ðâëñí ³ìíä òóñòà áîëäìí ãèäã ¢ëã¢ðèã ìàðòõìí áèø.
Ëó šèë Íîõà šèëë³ õàðø áîëäìí. Òåð ó÷ðàð íàñ óòäóëëºíà ì´ðã¢ëèí ´ìí ýí šèëò³ óëñò øèøëœ çààâð ´ããäñí áèë³. Íàñàí óòäóëñí, õààëºàí ñåêñí ì´ðã¢ëä ýäí îðñí áîëõëà éèð ñ³í. Šèëèí òóðøàðò ÷èãí á³³š á³³š³º³ä ì´ðã¢ëä îðšàõëà íåã ¢ë¢ ñ³í áîëõìí. Ýí šèë ò´âø¢í³ð, õîë õààëºä éîâëãî, òàëäàí ºàçðò àìðëãî á³³ñíü òóñòà áîëõìí. Äàëà èê çóðà çóðàëëãî ýâ³ð, àäºì óãàºàð, á³³ñ³í ýäë³ä á³³ñíü òóñòà áîëõ. Èðõ šèëä áåëä³ä, øèí çóðàºàí, ÷èíðò³ êåðã³í èðõ ºàõà šèëä ê¢ö³ñíü äååð áîëõìí. Ýð¢ë-ìåíäèã áàòëëºíä òóñëäã àðâí òàâíä ñàð áîëºí áîëäã ì´ðã¢ëä îðëöàä á³³õë³ ñ³í þìí. ²³õ þìí óãà, çàëüâðàä, ÿñëº ê庳ä á³³õë³ šèë ñ³³í³ð äàâõ.
Ìîºà šèëò³ óëñ Íîõà šèëë³ ÷èê ñåäêëò³ á³³õ ç´âò³. Óðäíü ìåê ºà𺚠ᳳñí áîëõëà, òèèì á³³äëò³ á³³š áîëøãî. Šèëèí ýçíë³ ìåê ºàðºëãî, íè êåâ³ð á³³õ êåðãò³. Ìåê êåç³ ÷èãí èëäëãî á³³øãî. ªàíö éîâñí óëñ ´ðê-á¢ëò³ áîëõ èê èöë á³³í³. ¥´ðõí óëñòàºàí íè-ýâ³ð á³³š, ýð¢ë-ìåíä òóñòàí êèëìš ºàðºòí.
Ì´ðí šèëò³ óëñ ñ³í ¢ð-èíüã¢ä áîëíà ãèš òîîëãäíà. Ýäíä øèí šèë ìó áèø áîëõìí. Óðäê êåâ³ðí ýäí ´ðê-á¢ëèí, ýê-ýöêíðèí, ¢ðäèí, ¢¢ðì¢äèí òóñò êèëìš ºàðºš, òåäí³ ò´ð õàºëëºíä øóíš îðëöš éîâõìí. Òèèì ´ðãí ñåäêëò³ óëñ áîëäìí. Áîëâ ÷èãí êåðã-¢¢ëíü ñ³í áîëõèí ò´ë³, öóã àìóëœ-ìåíä á³³õä òóñëõèí ò´ë³ êè-ì´ðèã ýðê áèø äåëñêõ êåðãò³.
Õ´í šèëò³ óëñò îðñí šèë äàëà ñ³í áîëøãî. Ýäí öóã õàëõàðí ñàã-ñåðãã á³³õ ç´âò³. Áîëõ-áîëøãî ò´ð³ð ö¢¢ã³ òàòëãî, ê¢¢í³ óëñëà äàëà èê³ð ´´ðäëãî, íåã ¢ë¢ óõàºàí ìåë öóãòàä ìåä¢ë³ä á³³õìí áèø. Êåðã ê¢öòë àìàí õààšàõëà ñ³í áîëõìí. Éèðèíä³í ñàã-ñåðãã³ð á³³º³ä, ãåì-øàëòã óãà á³³õèí ò´ë³ áèé³í, öîãö ìàõìóäàí áàòëš, öàãëàðí ýìíëº àâ÷àõ êåðãò³. Ì´œã³í áîëõ-áîëøãî þìíä ³ðëºõìí áèø. Ýâ³ðíü á³³ñí áèéä ÷èãí, ´´ðê óëñò òóñòà áîëõíü ìàºä óãà.
Ì´÷í šèëò³ óëñò Íîõà šèë éèð ñ³í áîëõìí. Óõàëñí òîîòàí ê¢öö êåâ³ð ê¢ö³õ³ð øóíòí. Çóðàëñíò îëí áîëõëà, òåäíü ê¢ö³ãä³ä ÷èãí á³³õ. Ä¢¢ðœ šèðºë³ð á³³òí. Õ´´òê šèëì¢äò óëíü áîëõ êåðã¢äèí ýêëöèã ýí šèë ò³âš ¢çòí. Éèðèíä³í ì´÷í šèëò³ óëñ óõàòà óëñ ãèš òîîëãäíà. Óõàíè òîîëâð êåðãò³ ýðäìèã ýäí ñ³³í³ð ê¢ö³í³. Áîëâ íåã ìóíü, ýäí ç³ðìä³í êåš éîâñí êåðã³í ê¢ö³ëãî ¢ëä³÷êí³. Òåã³ä ýäí íåã øèèäñ³í ýðê áèø ê¢ö³õèí ò´ë³ ê¢÷í-÷èäë³í õîëâàíä ºàðºõ ç´âò³.
Òàêà šèëò³ óëñò Íîõà šèë èê çóóäàí ìó áèø áîëõìí. Ýäí äàâñí šèëä öóã òîîòàí àðäíü îðš ê庳ä, ýí šèëä áåëí îðñí áîëšàíà. Òåã³ä ýäí³ óë-ñ¢¢ðíü áàò áîëõ ç´âò³. Óõàòà, ìåäðëò³, òîîëâðòà ýí óëñ óóðèí ãåìò³ áîëäãíü ñ³í áèø. Óóðëàä, òàëäàí òîîëâðëà ýâöëäãî áîëàä ýäí ´ðê-á¢ëä³í ö¢¢ã³ òàòíà, ¢¢ðì¢äë³ðí ýâöëäõø, ê´äëìøò³í ³ìòíë³ òààðõø. Òåã³ä ýäí óóðàí õàçàðëš àâäã àðº õ³³õ ç´âò³. Óóðëäãàí óóðñí öàãòàí ýäí êåä¢ ñ³í êåðã êåõ, ¢¢ðì¢äèí òîíü ´ñõ, àâàëüòàºàí òààðòà á³³õíü ìàºä óãà.
Íîõà šèë - šèëèí ýçí áîëšàõ óëñ - ýâð³ šèëä³í äèãò³-òàãòà, òîîëâðòà á³³õ ç´âò³. Íåã ¢ë¢, šèëíü îðšàõ óëñ (12, 24, 36, 48, 60 …) ñàãàð, èøêäë áîëºíàí òîîëš, êåðã ê¢ö³õèí ´ìí õóðëä îäàä, íîì óìøóëàä, ¢¢ëäš³õ ç´âò³. Õîòàí ýâ³ð, øèìò³ºèíü òîîä àâ÷, ýäëš³õ ç´âò³. Õîë õààëºä ºàð÷ éîâëãî, óóëòà, óñòà ºàçðò àìðëãî, ýð¢ë-ìåíä³í áàòëš á³³õ ç´âò³. Äàðóê ºàõà šèë ýäíä éèð ñ³í áîëõ. Òåð šèëä ê¢ö³õ òîîòäàí ñ³³í³ð áåëäõ êåðãò³ áîëšàíà.
ªàõà šèëò³ óëñò Íîõà šèë ìó áèø áîëõìí. Á³³ñí òîîòàí áàòëàä, ì´œã³í òîîëâðòàºàð ºàðºàä, ýð¢ë-ìåíä³í áàòëàä á³³õ êåðãò³ áîëšàíà. Äàðóê šèë ýäí³ šèë áîëõ. Òåã³ä òåð¢íä áåëä³ä, óðäàñíü äèãë³ä, ÿìàðàí êåðã ê¢ö³õ³í òîîëàä àâ÷êõ êåðãò³. Òîîëñí äååð³í ç³ðì òîîòûíü áåëä³ä, ÿºš ê¢ö³õèí çóðà óõàëàä àâ÷êõ êåðãò³. Ýâíü ó÷ðõëà íîìä îðàä, çàëüâðàä, ´´ðê óëñòàí ä´œ áîëš á³³õë³, ñàíñí öóã òîîòíü ê¢öõìí áîëšàíà.
Àøëàä êåëõë³, òàœº÷àí ÿñðóëš, óðàëàí òåð¢ã äåâø¢ëëºí³ êåðã ºàíöõí ºàðäà÷íðèí, äåïóòàòíðèí, áàãøíðèí, ýì÷íðèí, ãåëœã¢äèí êåðã áèø, öóã óëñèí êåðã, òåð òîîä ê¢í áîëºíà êåðã. Ê¢í áîëºí ÷èê ñåäêë³ð á³³š, ê´äëìøèí îðìäàí ñ³³í³ð ê´äëš, õàšºð éîâäë ºàðºëãî, ´í÷í-´â¢ óëñò ä´œ áîëš, öàºàí ñåäêë³ð á³³õë³, ÿìàðàí ÷èãí çóðõàí ìó íèë÷èíü óãà êåš áîëšàíà.
Áàðò áåëäñíü ÓØÊÀÍÀ Ñóâñí