Òûâàí áàº÷óä àâúÿñàí ñ³³í³ð ìåäí³

Òûâàí ãîñóíèâåðñèòåòèí äîöåíò, òóóšèí íîìèí êàíäèäàò Åëåíà Âàëåðüåâíà ÀÉÛÆÈ îäàõí Ýëñò¢ð íàðò-äåëê³í êîíôåðåíöä èðë³. ¥äã³ öàãò ìàíà õîéð âóçèí í´êöëò öààðàíäíü ÿºš äåëãðš³õèí, ÿìàðàí îíö ò´ñâ ê¢ö³ãäš³õèí, îäà õàìöó ÿìàðàí øèíšëëò êåš³õèí, Òûâàí áàº÷óä áîëí îþòíð ýíäð ÿºš á³³õèí òóñêàð íîìò òîäðõàºàð êåëš ´ãâ.
- Áè õàëüìã áàº÷óäëà õàìäàí Ëîìîíîñîâèí íåðò³ ÌÃÓ-ä àñïèðàíòóðò ñóð÷àëàâ, òåã³ä òåð¢ã ò´ãñ³ñí³ õ´´í áèäí çàëºëäàºàí ãååëãî, õàìäàí íîìèí ò´ñâ ê¢ö³š ê´äëš³í³âèäí. Èèã³ä, Òûâàí, Àëòàé Ðåñïóáëèêèí, Áóðÿòèí, Õàëüìã Òàœº÷èí íîìòíð àêàäåìè÷åñê ìîáèëüíîñòèí áîëí íîìèí-øèíšëëòèí õàìöó ê´äëìøèí ò´ñâä îðëöšàíà. Õàëüìã óíèâåðñèòåòë³ ìàíà Òûâàí ãîñóíèâåðñèòåò Ýëñòä áîëñí âîñòîêîâåäåíÿ êîíôåðåíöä áîîöà áàòëâ. Òåð¢ã³ð Òûâàí îþòíð 3-÷ êóðñàñ àâí ºàçàäûí îðíà ðåãèîíîâåäåíü äàñëºíà ³œãä îðš ñóðõ.
- Òà íîìèí ÿìàðàí ò´ð³ð ñîíüìñšàíàò?
- Òóâèíöíð ´äð-á¢ðèí šèðºëä³í ÿìàðàí àâúÿñ, éîð, àâã-á³ðö Òûâàä, Ìëä, Êèòä îðí-íóòãò ÿºš ê¢ö³äãèí òóñêàð áè íîìèí øèíšëëò ê¢ö³ë³â. Ìàíà êåëí-óëñ, ´´ðä óëñ ìåò, Ìëä áîëí Êèòä îðí-íóòãò á³³í³. Áèäí Òûâàä Àçèí öóòõëœä á³³í³âèäí, êåë³í, àâúÿñàí ñ³³í³ð õàäºëšàíàâèäí, òóâèíöíð öóãòàí ò´ðñêí êåë³ð êåëí³, îðñ êåë ìóóºàð ìåäí³, íåã ¢ë¢ ñåë³í ºàçðò.
Òàíàä áîëõëà á³³äë ò´ð¢ö îœäàí, ò´ðñêí êåë³í ãååñí òåìäã àëüä áîëâ ÷èãí ¢çš áîëõìí. Áè íàì Ýëñòä àâòîáóñò ñóóš éîâàä íåã íàé ºàðñí ýìãèã ¢çë³â. Ýí ꢢêä ê¢í õàëüìã êåë³í ñ³³í³ð ìåääã, õàëüìãàºàð ꢢíääã áîëõ ãèš ñàíóâ. Áîëâ ãåíòêí íåã ê¢í šèœí¢ëõë³, äàðóíü îðñàºàð ꢢíä³ä á³³â.
Òåã³ä áè àâúÿñòàí èòêëò³ áîëëºíà íåã ñîíüí ò´ñâ ìàíà õàëüìã íîìòíðò ñåëâãëõ³ð ñåäë³â. Òåðíü ìàíà õîéð âóçèí ñåòåâîé í´êöëòèí ñ³í ¢ëã¢ð áîëõ áèë³. Òåðíü þí ãèäã þìí áîëšàíà ãèõë³ áè êåëí-óëñèí õóâö-õóíð óéëºíà ýâ-àðºàðí, îëí ç¢ñí ñóâåíèð êåëºí³ äàìøëòàðí õóâàëöàä, òàíà íîìòíðèã áîëí ñïåöèàëèñòíðèã ñîíüìñóëõàð ñåäë³â. Òèèì êåâ³ð ìàíà ñåòåâîé í´êöëò àâúÿñàí, êåëí-óëñèí îíö ÿíçàí õàäºëõ à𺠴ãõíü ëàâòà.
Òàíà òàœº÷ä îäà íàì ´äã³ öàãèí õóâö-õóíð êåëí-óëñèí ýâ-àðº îëçëàä óéšàíà, òåðíü éèð ñîíüí, îíö çåã òàíàä á³³í³, òåð¢ã ´ðã³ð îëçëš áîëšàíà. Õàëüìã Òàœº÷ëà õàì-õîøà êåñã êåëí-óëñ á³³í³, ýäí áàñ ´äã³ öàãèí ñîéëä íèë÷³í ê¢ðãš³í³, òèèì êåâ³ð Òûâàí àõ-ä¢ ñîéëûí ýë÷íð áîëí íîìòíð òàäíëà ¢¢ðëš õàëüìã ñîéëûí äåëãðëòä èê ò³âö³í îðóëõ ãèš áàò èöãò³ á³³í³â.
- Îäà ÿìàðàí ãðàíòûí ò´ð³ð õàëüìã íîìòíðëà õàìäàí ¢¢ëäš³íò?
- Ýíòí Öóòõëœ Àçüä á³³äã êåëí-óëñèí òóñê ñîöèîñîéëûí, ýòíîãåíåòèêèí, ýòíîàíòðîïîëîãèí øèíšëëò êåëºí áîëšàíà. Õàëüìã íîìòíð òåð¢íä áàñ ´ðã³ð îðëöšàíà, òåð òîîä ÐÀÍ-à Õàëüìã íîìèí öóòõëœãàñ Òàòüÿíà Øàðàåâà, êåëí-óëñèí àðõèâ³ñ Áåì Øàíòàåâ, ãåíåòèê Íàòàëüÿ Ïîëèíîâà, ÐÀÍ-à êåë øèíšëëºí³ èíñòèòóòûí íîìèí ê´äë³÷ Âÿ÷åñëàâ Õîíèíîâ ìàäíëà õàìäàí ê´äëš³í³. ªóðâí šèëèí ýðãöä áèäí Ìëä, Òûâàä, Àëòàéä, Êèòäèí Øèíš³íä ýí ò´ð³ð øèíšëëò êåõâèäí. Òåã³ä ê´äëìø îäà ÷èãí áຠáèø.
- ߺš òóâèíöíð ò´ðñêí êåë³í òèèãš ñ³³í³ð õàäºëñìá?
- Áèäí îðí-íóòãèí çàõä á³³í³âèäí, ìàíà ºàçðèí èê àºóã ´-øóºó ìîäí ýçëí³, ìàíà òàë ê¢ðõä àìð áèø áèë³, òåã³ä áèäí òàëäàí êåëí-óëñëà èê çàëºëäà á³ðëãî áèé³í ìåä³ä á³³ë³âèäí. Òèèã÷ê³ä áèäí Ñîâåòñê Ñîþçèí õàíüä çóã 1944-÷ šèëä îðëàâèäí.
Òåã³ä öóãòàí ò´ðñêí êåë³í ìåäí³, òåð¢ã³ð ꢢíäí³, òàíà òàœº÷ä ÷èãí 1970-÷ šèëì¢ä ê¢ðòë ³ìòí êåë³í ñ³³í³ð ìåäš³ë³, êåëí-óëñèí øêîëìóä ¢¢ëäš³ë³, îäà òåð á³³äëèã øèí³ñ òîãòàõ êåðãò³. Ìàíà áàº÷óä êå糜ê í¢¢äã ãåð³í ´ð³ë ÷àñèí êåìä øóëó-äóëóí, øàìäºà êåâ³ð öóãëóëàä àâ÷êíà. Òåð ýâ-àðºàí õàëüìã áàº÷óäò ¢ç¢ëš ÷àäšàíà, òåã³ä ýäí ¢¢ðëõë³ èê òóñòà áîëõ á³³ñìí ãèš ñàíšàíàâ. Òèèì êåâ³ð íîìòíð, áàº÷óä, íàíü ÷èãí óëñ ìàíà õîéð ðåñïóáëèê õîîðíä í´êöëò³í, áàòðóëõëà éèð ñ³í áîëõíü ëàâòà.
Ìàíà êåëí ò¢ðã (òþðêñêèé) ¢íäñò³, òèèì áîëâ ÷èãí ò¢ðã êåëí-óëñ ´´ðä, ìë óëñëà êåç³í³ èê çàëºëäàòà á³³ñìí, òåã³ä ÷èãí áèäí áàñ Áóðõí Áàãøèí íîìä ø¢òí³âèäí, íàì õàìöó ´ðê-á¢ë ´íä³ëºí³âèäí. Òåã³ä ìàíà õîéð êåëí-óëñèí çàëºëäàã äèãò³º³ð øèíšëõ êåðãò³, òèèì ê¢ñë áèäí, íîìòíð, ò³âš³í³âèäí.

Ò¡ÐÂ²Í ªóíà
ÇÓÐÃÒ: Åëåíà Àéûæè áàðóí òàëàñíü õîéðäã÷íü
Ý.Áþð÷èåâèí öîêñí çóðã