Ìèíè àâºíð - ç´ðãò³ ä³³÷íð

Òåð¢í³ õ´´í õàëüìãóä Ñèâð¢ð òóóãäöõàâ, àõíü 糜ã-ç³ óãà ãååäðâ ãèñí áè÷ã èðâ. Ñèâðò ñàëäñ õóâöòà õàëüìã ê¢í ¢çãäõë³, ààê: "Ê´â¢ì ààøíà áîëâçãî",- ãèº³ä ´ñâê³ä îääã áèë³ ãèš ýöêì êåëäã áèë³. ѳ³º³í õ³³òë³í šå ãèòë³í ýêíü ê´â¢º³í ê¢ë³š.
Î÷èðîâ Áàäì Ìàíóíîâè÷ 1914 šèëä ò´ðñìí. ij³í³ ´ìí, ºó÷äã÷ šèëì¢äèí ÷èëã÷³ð, ²³äðõí³ ïåäòåõíèêóì ò´ãñ³š. 1941 šèëä ä³í ýêëõë³, ³³ðìä ýêëš öåðãëñìí. 110-÷ ì´ðí öåðã³ äèâèçüä, çàëºàíà ³œãä çàëºà÷ áîëš öåðãëš. Òåœ ºîëûí ê´â³ä ä³³ëäš éîâàä, ìàíà à⺠ç¢í ºàðòàí, ê´ëä³í ê¢íä øàâ àâ÷. Èê³ð öóñàí ãååñíä³í óõàºàí àëäàä, íåìøèí á³ð³íä òóñš. ßìàðàí óäàí óõàí óãà êåâòñ³í ìåäš óãà. Ñåðë îðàä í¢ä³í ñåêõë³, ò¢ð¢ëš ¢çãäñíü: àâð-àâð ã躳ä íèñëäš á³³õ ê´ê áàòõíñ, èâð-èâð ã躳ä øàðõ äååðíü ê´íäðëäš á³³õ ´òí, øàðõàñ ºàð÷àõ öóñí, ¢ìê³ ¢íð. Çîâàš á³³õ øàâèí ´âäê¢ð³ñ ñåðë îðâ. ¥´ðíü áàñ øàâòà äàëà ñàëäñìóä ò¢œøëä³ä çîâëäàä êåâòöõ³í³. Ýäí³ õ´âíü áîëàä ìàíà ñàëäñìóä íåìøèí á³ð³í³ñ ýäíèã ñóëäõš. Òåã³ä ìàíà à⺠Áàäì Ìàíóíîâè÷èã öåðã³ ëàçàðåòä îðóëàä, øàðõ-øàâèíü ýä㳚 àâñìí.
Öåðã³ñ áóóš èð³ä, àâºì õàëüìãóäòàºàí Ñèâðèí ò¢ð¢ á³³äë äààºàä õ³ðš èðâ. Ê¢íä øàâàñ ê´ëò³ à⺠ç¢í ê´ë äååð³í äîºëàä, ç¢í ºàðíü àõðäñí áèë³.
Íàñíè òóðøòàí øêîëä áàãøëàä, îëí ꢢêäò óõà-ìåäðë äàñõš éîâñìí. Öóã ýí òîîòûã íàíä Áàäì Ìàíóíîâè÷èí ꢢêíü Èðà êåëš ´ãñí áèë³.
Êåêååâ Ìàœºä ×îíàåâè÷ 1899 šèë ò´ðñìí. ij³í³ ´ìí "Êîìèíòåðí" êîëõîçä àäó÷ áîëš ê´äëš éîâñìí. Øóíìºà êåâ³ð ñ³³í³ð ê´äë³ä, àäóºàí àðäíü îðàä õ³ë³äã ò´ë³äíü àäóíü ÷èäëò³-÷èí³ò³ áîëâ. Òåð ì´ðäèíü Óëàíà öåðãò éîâóëäã á³³š.
1935 šèëä Ê´êèí Ìàœºä "Óëàí Òóã" îðäåí³ð à÷ëãäñìí. Òåã³ä òåð öàãò áààõí ø¢ëã÷ Õîíüíà Ìèõàèë "Àäó÷" ãèäã ø¢ëã³í Ê´êèí Ìàœºäò íåð³äñìí.
Ìàœºä ×îíàåâè÷ Ìîñêâàä ê¢ð³ä îðäåí³í 碢º³ä èð÷ê³ä: "Ìîñêâà îðíà ãèñíòí òàðàëœãèí îðíä ê¢ðñíë³ ³äë áîëâ",-ãèš êåëš.
Ýãë ä³³÷ Ê´êèí Ìàœºä Êóðñê äóºóí ä³³ëä³íä îðëöàä ºóðâäàä øàâòàä, ºóðâäã÷ øàâíü ê¢íä áîëàä, íåã ê´ë³í ãååš. ij³íä çàëó-ç´ðìã³ð ä³³ëäñíä³í III äåâñœãèí Òóóðìšèí îðäåí³ð à÷ëãäâ. Áèäí áè÷êíä³í àâºèíä³í îäõëàðí "Óëàí Îäí" îðäåí ´ð÷äíü ¢çäã áèë³âèäí. ij³í³ ´ìí ýí "Óëàí Òóã" îðäåí³ð à÷ëãäëà.
Áþðþåâ Ñàíš Íàëàõàåâè÷ 1915 šèëä ò´ðš ºàðñìí. ij³í³ šèëì¢äò Ìëûí îðí-íóòãò îð÷óëà÷ áîëš öåðãëš éîâñìí ãèš àâàëüíü Áóãà Áîëäûðåâíà ꢢêäò³í êåëäã á³³š. ²ìää³í à⺠Ñàíš Íàëàõàåâè÷ ºàçàäûí îðíä öåðãëš éîâñíà òóñêàð ¢ã ºà𺚠êåëäãî á³³ñìí. Õàëüìã óëñèí ø¢ëã÷ Àêñåí Ñóñååâ "Îëíà šèðºëèí ã¢ðã¢ä" ãèäã äåãòðò³í èèãš áè÷š³í³: "...Ýíä, Ìë íóòãèí õîë çàõä, Áþðþåâ ãèäã õàëüìãòà õàðºàä á³³â¢â. Òåð àìäà÷ áîëš ê´äëš³äãš. Ãåðãíü Íèíà - Òàìáîâ áàëºñíàñ îðñ ꢢêí. Ãåðò³í íàìàã àâ÷ èð³ä ãèè÷ë¢ëöõ³â. Áþðþåâ áèéíü Õàëüìã ðåñïóáëèêèí Öàãàí-Íóðñê ñåëüñîâåòèí ê¢í á³³š...".
¥ðê-á¢ëèí àëüáîìä öåðãò öåðãëš éîâñí öàãà íåã çóðã õàäºëãäš á³³í³. Ýí çóðãò õàëüìã ê´â¢ä Óêðàèíà ýñ ãèš Áåëîðóññèí îðí-íóòãóäò, ºàçàäûí Ìë îðí-íóòãóð éîâóëõàð áåëäâð êåš³ñí öàãòíü çóðãàí öîêóëöõàñí áîëõ. Ýäí äóíä àð áèé³ñ ä´ðâäã÷íü Ñàíš Íàëàõàåâè÷ çîãñ÷àíà ãèš ê¢¢êíü Åêàòåðèíà êåëâ.
Çåðãë³í³ ´ìí áèéä ò¢ð¢í áîëš çîãñšàõíü Õîøóä ³œã³, äàøèõí àðâíà ê¢í Äîðæèåâ Áîâëäàí Íàñóíîâè÷ (Óòíàñóíîâè÷) ìàíà ê¢ðãí àõ, àâàëüíü ìàíà ýöêèí ýã÷ Áîëâñí Õàòóåâíà.
ij³í³ ºàëä îðàä ºàðñí àâºì Äæèäæàåâ Äîðš Ñàíæèåâè÷ Âîðîíåæñê ôðîíòä ïóëåìåò÷èê áîëš öåðãëñìí. Ñ´´íè äóóñí çóí äàâó äóóíàä éîâºàð éîâàä, ´ð¢í ´ìí íåã ºàçðò èð³ä çîãñöõàâ. ¡âëèí òà÷êíñí êèèòíä, îêîï ìàëòõ çàêâð ´ããäâ. Ê´ð³ ºàçð ìàëòàä, òóñ-òóñòàí áè÷êí í¢ê áåëäâ. ¥ð¢í ä´ðâí-òàâí ÷àñèí àëäíä íåìøíð ýêë³ä ìèíîìåòàðí, òîâàðí õàëäöõàâ. "Áèäí íåã ïóëåìåòä äîëàí ê¢í áèë³âèäí, - ãèš Äîðš Ñàíæèåâè÷ òîäëäã áèë³. - Êåìðš³í íåã ñàëäñèã àë÷êõëà, ýñ ãèš øàâòõëà äàðóê ñàëäñ ñóóºàä õàäã áèë³. Áè í³³ìí ÷àñàñ àâí àðâí õîéð ÷àñ ê¢ðòë õàëäóâ. Þìíëà õàðºàä ´ñð³ä ÷èäëíü ÷èëš éîâñí ñóìí ìèíè òîõàäì èð³ä òóñâ", - ãèš à⺠òîäëâðàí ò´ãñ³â.
Íîìºí çàœòà, íàñí òóðøòàí õ´´í³ àðä éîâäã, òîõíÿòàºàð ê´äëìø³í êåäã ê¢í áèë³.
Îæåëäûêîâ Ñàðìà Ìîãîëäûêè÷ 1917 šèëä ò´ðñìí. 1938 šèëä Óëàíà öåðãò ìîðäñìí. ªóðâí šèëä³í öåðãò öåðãë³ä, ä´ðâí æèëä³í ä³³íä ä³³ëä³ä, Ñèâðò ýëãí-ñàäàí îëš àâàä, ´ðê-á¢ë³í ´íä³ëº³ä, ¢ðí-ñàäòàºàí õàëüìã ºàçðòàí í¢¢š èðñìí. Íàñíè òóðøòàí õ´´íä ê´äëš éîâñìí. Ìàðøàë Êîíåâèí á³ð¢ëš ´ãñí Ê¢íäëëºí³ ºàøã á³³í³ ãèš ê¢¢êäíü êåëäã áèë³.
Ìàíæèåâ Øóðãàí Àðàëîâè÷ 110-÷ ì´ðí öåðãò, íàíü ÷èãí òàëäàí öåðãò öåðãë³ä, îëí îðí-íóòã õîðòíàñ ñóëäõàä ä³³º³í ÷èë³ñìí.
Ìàöàêîâ Íàäâèä Õàãëûøåâè÷ 1919 šèëä òàëòàõí ³œãä Öàºàí-Íóð ñåë³íä õ´ðí³õí³ àðâíä ò´ðš ºàðñìí. Öåðãò ñòàðøèíà öîë 碢š éîâñìí. ij³íä "Çà áîåâûå çàñëóãè" ìåäàëÿð à÷ëãäñìí.
ij³í³ õ´´í Ñèâð³ñ èð³ä, Ïðèîçåðí ðàéîíä äààâðòà ¢¢ë äààš éîâëà.
Ê¢íä õ´â³í äààºàä ºàðñí ìàíà àõ ¢é óëñèí áààòð, ç´ðãò³ êåðãíü ìàäíä, ìàíà ¢ðí-ñàäíä, ¢é-¢éä³í ¢ëã¢ð áîëš éîâõ ç´âò³, íåðäèíü ì´œêèíä õàäºëõ ç´âò³âèäí.

ÕÀÒÓªÀ Íèêîëàé,
²ð³ñ³í áîëí Õàëüìã Òàœº÷èí
áè÷³÷íðèí íèèö³í³ ãåø¢í