¥âêíðèí ãåð³ñëñí ç´´ðèã øèíšëí³

²ð³ñ³í íîìèí àêàäåìèí (ÐÀÍ-à) Õàëüìã íîìèí öóòõëœä õàëüìã óëñèí àìí óðí ¢ãèí ç´´ðèã øèíšëëºí³ ê´äëìø ´ðã³ð äåëãð¢ëëºí³ ò´ë³ ñ³í òààë òîãòàãäšàíà. Áèäí îäàõí ôèëîëîãè÷åñê íîìèí êàíäèäàò, ÐÀÍ-à Õàëüìã íîìèí öóòõëœãèí í³ðí áè÷ãèí äàðº (íîìèí ñåãë³òð) Áàéðòà Ìàíäæèåâàëà õà𺚠ꢢíäâèäí.
- Áàéðòà Áàðáàåâíà, òà Õàëüìã ãîñóäàðñòâåíí óíèâåðñèòåò ò´ãñ³ñèã ìåäí³âèäí. Ñóðºóëèí šèëì¢ä þóºàðí òîäëãäâ?
- Õàëüìã óíèâåðñèòåòä îþòí áîëš ñóð÷ éîâñí öàã áàéðòà ãèš êåëš áîëõ, þœãàä ãèõë³ ê¢¢í³ šèðºëä ýí öàã õàìãèí ñ³³õí, áèäí îëí øèí ¢¢ðì¢äò³ áîëš, õîîðíäàí íè-íåãí, ñ³³í³ð á³³äã áèë³âèäí. Èê ñóðºóëüä ìàäíä ã¢í óõàòà, ìåäðëò³ áàãøíð îëí íîì çààš éîâñìí: Ä.À.Ïàâëîâ, Ó.Ó.Î÷èðîâ, À.Ø. Êè÷èêîâ, À.Â.Áàäìàåâ, À.Ë.Êàëÿåâ, Ð.Ä. Õàð÷åâíèêîâà, Ñ.Í.Öåäåíîâà, Í.Î.Êîêøàåâà, Ï.Á.Ôåäîðîâà, Í.Í.Øàðàïîâà, Á.Ý.Àìóëàêîâà, Ï.À.Äàðâàåâ, Â.Í.Ìóøàåâ, À.Ý-Ã. Óëàíîâà áîëí íàíü ÷èãí îëí áàãøíð. Íàñíè òóðøàðòàí õ³³ðò³ áàãøíðèííü çààš ´ãñí ñóðºóëü-ìåäðëèíü õàäºëàä, ýâð³ííü ê´äëìøò³í îëçëàä éîâñíäàí èê õàíëòàí ´ðãš³í³âèäí.
- Íîìèí õààëºä îðñíàííü òóñêàð êåëš ´ãõ áîëâçãîò? Íîìò áîëõàð êåç³ øèèäâò? Ýí òóñò êåí íèë÷³í ê¢ðãâ?
- Èê ñóðºóëüä íåãäã÷ êóðñò ñóð÷ éîâñí öàãò õàìãèí ò¢ð¢íä ïðîôåññîð Àíàòîëèé Øàëõàêîâè÷ Êè÷èêîâ ìàäíä õàëüìã àìí ¢ãèí çîêúÿë çààäã áèë³, òåã³ä êè÷³ëèí õ´´í áàãø íàìàã ¢ë䳺³ä õàëüìã òóóëüñàð, áààòðëüã äóóëâð "Šàœºðàð" íåìð êè÷³ë ´ã³ä, òóóëèí êåëí³ òóñêàð áîëí "Šàœºðèí" á´ëã¢äèí îëí ç¢ñí ò´ð³ð ñóðâðìóä ò³â³ä, äààëºâð ´ãäã áèë³. Òåð öàãàñ àâí áè õàëüìã àìí ¢ãèí çîêúÿëìóä øèíšëäã áîëàä, áàãøèííü çààñí ìåä³í, îíë áèéä³í øèœã³š àâàä, ýíäð ´äð ê¢ðòë õàëüìã àìí ¢ãèí çîêúÿë ñóäëš éîâíàâ. Ýíäð ´äð ê¢ðòë áè Àíàòîëèé Øàëõàêîâè÷èí çààñí ñóðºìšàðíü íîìèí ê´äëìø³í ê¢ö³æ éîâñíäàí áàãøòàí èê õàíëòàí ´ðãš, ñåäêëä³í õàäºëš éîâíàâ.
- Ôèëîëîãè÷åñê íîìèí êàíäèäàòûí öîë 碢í³ò. ßìàðàí ò´ð øèíšëš, íîìèí ê´äëìø áè÷ë³ò?
- Èê ñóðºóëÿí ò´ãñ³º³ä, àñïèðàíòóðò ñóð÷ éîâñí öàãò ìèíè íîìèí ºàðäà÷ ïðîôåññîð Êè÷èêîâ À.Ø. íàíàñ ñóðšàíà: "ßìàðàí ò´ð³ð øèíšëëò êåõ ñàíàòàâ÷?" Áè áààòðëüã äóóëâð "Šàíºðèí" ÁຠĴðâä³ õ¢âëâðèí îðøëûí òóñê øèíšëëò êåõ ñàíàºàí ìåä¢ëõë³, ç´âò³ ã躳ä, äèññåðòàö áè÷ëºí³ çóðà ꢢíäš òîãòàºàä, òåã³ä íîìèí øèíšëëò³í ýêë³ä áè÷ë³â. ªóíäë ò´ðõä, Àíàòîëèé Øàëõàêîâè÷ ñ³³º³í õ³³º³ä, ìèíè äèññåðòàöèí ò´ãñë ¢çš ÷àäñí óãà. Õ´´ííü áè ²ð³ñ³í íåðò³ íîìò-ôîëüêëîðèñò, ÐÀÍ-à ÷ëåí-êîððåñïîíäåíò, ïðîôåññîð Ãàöàê Âèêòîð Ìèõàéëîâè÷ëà òàíüëäàä, íîìèí ê´äëìø³í ¢ç¢ëõë³, áè÷ñèì ¢íë³ä, öîëàí õàðñõ êåðãò³ ã躳ä, ìèíè íîìèí ºàðäà÷ áîëàä, ýâð³ííü ã¢í ìåäðë³ðí õóâàëöàä, çààš ´ã³ä, íàíä òóñàí ê¢ðãë³. Òåã³ä áè ôèëîëîã íîìèí öîëàí Ìîñêâà áàëºñíä ÈÌËÈ ÐÀÍ-ä õàìhàëàä, íîìèí ê´äëìø³í ´äã³ öàã ê¢ðòë äàâóëš éîâíàâ.
- Îäà ÿìàðàí ò´ð³ð øèíšëëòèí ê´äëìø êåš³í³ò?
- Äàâñí šèë áèäí íîìò Öàºàí Ñåëååâàëà õàìò "Õàëüìã óëñèí àìí óðí ¢ãèí ¢¢ä³âðì¢äèí õóðàœºó" ("Ñâîä êàëìûöêîãî ôîëüêëîðà"), "Õàëüìã áààòðëüã òóóëüñ" (Êàëìûöêèå áîãàòûðñêèå ñêàçêè"") áîòü ò´ãñ³h³ä, Ò.À. Ìèõàëåâà ðåäàêòîðëà áàðò áåëäâèäí. Ýí áîòü óäë óãà áàðàñ hàðõèíü ê¢ë³š³í³í³âèäí. Ýíäð ´äð áè øèí ò´ð³ð øèíšëëò êåš á³³í³â, ýííü áîëõëà šàœhð÷ Ëèšèí Ò´´ëòèí áààòðëüã äóóëâð "Šàíhðèí" äóóëñí äóhðãèí íîìèí øèíšëëò.
- ßìàðàí çàœ-á³ðöò³ ê¢í íîìò áîëš ÷àäõ?
- Ìèíè òîîëâðàð, ê¢í áîëºí ýðäìò³, ê¢í áîëºí áèëãò³, ÿºš òåð áèëã-ýðäì³í äåëãð¢ëš, îëíä òóñòà áîëõèíü ê¢í áîëºí áèéíü ø¢¢š àâíà. Îäà íîìò ê¢í þ áîëâ÷í øèíšëí³, òåã³ä í³ðí øèíšë³÷ áîëõ ç´âò³. Áàñ íîìòíð îëí öàãòàí øèíšëëò³í êåöõ³í³
- Òà ê´äëš³õ ÐÀÍ-à Õàëüìã íîìèí öóòõëœ îäàõí øèí äåãòð áàðàñ ºàðñíà òóñêàð îëíä 糜ãëñí áèë³. Ýí¢í³ òóñêàð êåëš ´ãõ áîëâçãîò?
- Ñ¢ë šèëì¢äò áèäí "Õàëüìã óëñèí àìí óðí ¢ãèí ç´´ðèí õóðàœºó" ("Ñâîä êàëìûöêîãî ôîëüêëîðà") ãèäã òîõíÿòàºàð êåñí ê´äëìø³í àøëàä èê ò´ñâ ê¢ö³š á³³í³âèäí. Ýíòí èê ´ðãí êåðã ì´í. Õàëüìã óëñèí àìí ¢ãèí áèëãèí ¢¢ä³âðì¢äèã õóðàš äèãë³ä, êåñã áîòü áàðàñ áàðëš ºàðºõ ê¢ñëò³âèäí. Ýí õóðàœºóí êåñã áîòüä õàëüìã óðí ¢ãèí àëòí ê´ðœãèí àºó èê áîëñí ç´´ð áààòðëüã äóóëâð "Šàœºð", ã¢í óõàòà, ÷èìëºò³ ñ³³õí êåëò³ òóóëüñ, òóóšñ, ò¢¢êñ, äîìãóä, é´ð³ëì¢ä áîëí íàíü îëí ç¢ñí ÿíçèí ¢¢ä³âðì¢ä áàðëãäõìí.
"Õàëüìãóäûí äîìãóä, äîìã ¢ëã¢ðì¢ä áîëí òóóšñ" ("Ìèôû, ëåãåíäû è ïðåäàíèÿ êàëìûêîâ") ãèäã ò¢ð¢í áîòü îäàõí áàðàñ hàðâ. Ýí éèð áàéðòà éîâäë, þœãàä ãèõë³ îëí šèëä³í ê¢ö³š éîâõ ê´äëìøèí àø îäà öóã õàëüìãóäò òóñòà, êåðãò³ áîëšàíà. "Õàëüìãóäûí äîìãóä, äîìã ¢ëã¢ðì¢ä áîëí òóóšñ" ("Ìèôû, ëåãåíäû è ïðåäàíèÿ êàëìûêîâ") ãèäã áîòü Ìîñêâàä "Íàóêà - Âîñòî÷íàÿ ëèòåðàòóðà" èçäàòåëüñòâä áàðëãäâ, ýí éèð ó÷ðòà, þœãàä ãèõë³ ýí áîòèã õóðàš àâñí ôèëîëîãè÷åñê íîìèí äîêòîð, í¢¢ðëã÷ íîìèí ê´äë³÷ Òàìàðà Ãàðÿåâíà Áàñàíãîâà ã¢í, ´ðãí øèíšëëòñèí ²ð³ñ³í Ñàœãèí ãðàíò ø¢¢š àâàä, "Íàóêà - Âîñòî÷íàÿ ëèòåðàòóðà" ãèäã äåãòð ºàðºà÷ä íîìèí ºàðöèã áàðëõ àðº ó÷ðâ. Ýí ò¢ð¢í áîòü ö´´êí òèðàæàð ºàðâ, òîîºàðí çóã ì蜺í äåãòð áàðëãäâ. Õàëüìã êåë äåëãð¢ëëºí³ îëíà Õ¢¢âèí àõëà÷èí äàðóê Àðñëœ Ñàíäæèåâèí ñåäâ³ð³ð óäëãî "Äåãòðì¢ä - áè÷êä¢äò" ãèäã àêö á¢ðä³ãä³ä, ýí ò¢ð¢í áîòèí äåãòðì¢ä òàœº÷èí øêîëìóäò áîëí áèáëèîòåê¢äò ò¢ã³š ´ãõìí.
- Òà áèéòí ¡ëä÷í³ñ. Òàíà ò´ðñêí ºàçð-óñíëà çàëºëäàòà òóóš-ò¢¢ê á³³õãîâ. Ýí¢í³ òóñêàð êåëš ´ãõèòí ñóðšàíàâ.
- "¡êõ ê¢í ¡ëä÷íä îäš ¢êòí" ãèš êåç³í³º³ñ àâí ´äã³ öàã ê¢ðòë êåëãäš éîâíà. Ó÷ðíü ÿìàðàí ãèõë³, ýí¢í³ òóñò íåã òóóš á³³í³. Ýí òóóš øèí hàðñí "Õàëüìãóäûí äîìãóä, äîìã ¢ëã¢ðì¢ä áîëí òóóšñ" ãèäã áîòüä îðñìí. Òåã³ä êåç³í³ Èšë ì´ðí ºîëûí õàëüìãóä ºóéðàð, ´äìã³ð áàéí Ñàðïóëèí ºàçð îðš çàºñàí, äàâñàí áóóäÿºàñ, ºóéðàñ ñîëüäã á³³ñíü ì´í. Òèèãõä ¡ëä÷í³ íóòãà ºàçð ñ³í èäãò³, íóóðèí óñòà, ³ìò³õí áóëãòà á³³ñèíü òóóš êåëí³, òîäëíà, ãåð÷ëí³. Ì´ðí, ¢êð, òåì³í ê´ëã³ð õîë õààëºä éîâõ èšëèí õàëüìãóä çóóðàí ¡ëä÷íä èðš õîíäã á³³ñíü ëàâòà. Ê´ëã³í àìðàõ, òåðã³í ÿñõ, ´ë³í, óíäàí õ³ð¢ëõ. Òàíüë-¢çë³í îëš àâõ, 糜ã³ðí õóâàëöõ, šèðºëä þí ýñ êåðãò³ áîëíà? Òèèãõä õàëüìã ê¢¢í³ ãåðèí ¢¢äí äàœãèí ñåê³ò³ á³³äã. Îíüñ-ò¢ëê¢ð ãèäã þì ìåääãî. Áàñë ó öàã. Èðñí ꢢí³ñ ¢êñ ãèš ¢ã ñóðäãî, àäºàäãî. Óíäûíü ´ã³ä, ó÷ðèíü ñóðäã á³³š. Íåã ä³êš õóëä êåõ³ð éîâñí èšëèí õàëüìãóäàñ íåãíü ¡ëä÷í³ íóòãò ê¢íä³ð ãåìòäã áîëíà. ¡ëä÷í³õí öàºàí ñåäêë³ðí í´êä áîëíà. Ýì÷èí ÷èäë ýñ ê¢ðõë³, Öàºàí Ýëñí äååä á³³ñí õóðëûí ýì÷¢ð ê¢ðãí³. ªóíäë ò´ðõä, õóðëûí ýì÷ í´êä áîëš ÷àäñí óãà. Òåð ê¢í ´œãðš îäñí ñàíš. ¥´ðíü éîâñí Èšë ºîëûí õàëüìãóä àðäàí 糜㠴ã÷ê³ä, ýâð³ êåðã³ðí öààðàíäíü éîâíà. ¡ëä÷í³ íóòãà óëñ õóðëäàí áóéèíü ê庳ä, ì´ðã³ä, ´âêíðèí éîñàð îðøàíà. dzœãèíü îðàòš àâñí èšëèí õàëüìãóä äîëàí õîíãòíü ¡ëä÷í³ õóðëûí ãåëœã¢ä, ìàíšíð, ëàìíð áîëí õàì-õîøà á³³ñí óëñ öóãëðàä êåš³ñèíü ¢ç³ä, àëœ áîëíà. ¡ëä÷í³ íóòãà óëñò ³ð¢í ñåäêë³ñí õàíëòàí ´ðãš, òàíüë-¢çë áîëíà. Ì´ðã¢ë áóé êåëºí³ ºàðóºèíü ¡ëä÷í³ íóòãà ç³³ñœ Áàëçíà ª³ð³ äààñí ñàíš. ¡ëä÷í³ õóðëà àõ áàãø Èšë³ñ èðñí ³ìòèã òîñ÷, çîâëœãèíü õóâàëöš á³³õ³í ìåä¢ëš áàðàëõñí á³³š. Èšë ºîëûí õàëüìãóä õ³ðõë³ðí: "¡êõ ê¢í ¡ëä÷íä îäš ¢êòí, òåíä éîñòà óóë õàëüìã óëñèí çàœ-á³³ð ìåääã óëñ á³³öõ³š", - ãèš êåëñí ñàíš.
- ¥ðê-á¢ëèííü òóñêàð êåëš ´ãòí. Ýê-ýöêòí òàíä ÿìàðàí ñóðºìš ´ãäã áèë³?
- Áè ´íð-´ñêëœ ´ðê-á¢ëä ò´ðë³â. Ìàíà ýöê Áàðáà Ìó÷êàåâè÷ áîëí ýê Óëóø Òþðüâååâíà éèð öàhàí ñàíàòà, ñ³³õí ñåäêëò³ óëñ áèë³. Ýê-ýöêìäí îëí ¢ð³í ´ñê³ä-áîñõàä, öóã ¢ðäò³í èê ñóðhóëü ´ã³ä, öóãòàhèíü ê¢ êåh³ä, šèðhëèí àëòí õààëhàð éîâóëñíä áèäí, ¢ðäíü, èê õàíëòàí ýê ýöê õîéðòàí ´ðãš á³³í³âèäí. Ýê-ýöêèí ñóðºìš ÿìàðàí ãèõë³ - ¢íí ñåäêë³ðí á³³õ, õóäë-õîâ óãàhàð, ÷èê, hî õààëhàð éîâàä, îëí ³ìòí³ äóíä áèé³í ñ³í á³ðš, õàëüìã ãèñí íåð³í àëüä éîââ÷í hóòàëãî, ´´ä³í ´ðãš éîâòí ãèñí ýê-ýöêèí ñóðhìæàð áèäí ê´òëâð ê庳ä, ³ìä-ìåíä éîâíàâèäí.
- Òàíà òîîëâðàð, õ´â-êèøã ãèñí þìá?
- "Ê¢ çàÿõëà, ê¢ìñ ÷èãí çàÿäã" ãèš ìàíà öåöí ´âêíðèí êåë÷êñí ¢ã á³³äã áèøèé. Òåã³ä ê¢í áîëhíà ³ìäðë, šèðhë çàÿ÷èí çàÿhàð áîëäã ãèš ñàíšàíàâ. Ê¢í áîëhí ýâð³ííü õààëhàí áèéíü îëš àâäã. Ê¢í áîëhí õ´âò³-êèøãò³ áîëäã. Ìèíè òîîëâðàð áîëõëà, õ´â-êèøã ãèñí "òî á¢ðí, òîëhà ìåíä", öóã ´´ðõí óëñ, ýëãí-ñàäí, ´ðê-á¢ë, ꢢêä-ê´â¢ä ýð¢ë, ìåíä á³³öõ³í³. Äåëê³ ò´âêí¢í, ä³í-äàšã óãà á³³í³ ãèñí áàñë êèøãò³.
- ¥äã³ öàãò õàëüìã êåëí³ òóñò ó÷ðñí á³³äëèí òóñêàð þ ñàíšàíàò? Ò´ðñêí êåë³í õàºëõèí ò´ë³ä þ êåõ êåðãò³? Ìàíà óìøà÷íðò ¢ã êåëõ á³³í¢?
- Õ³³ðò³ óëàí çàëàòà õàëüìãóä, ´äã³ öàã áèäí ´âêíðèííü óëìšëàí ìàðòëãî, ò´ðñêí êåë³í, àâã-á³ðö³í, àâúÿñàí õàähëàä, äîðàñ ´ñš éîâõ ¢éíðò³í çààš ìåä¢ëõ ç´âò³âèäí. Òåð òóñò ê¢í áîëhíà êåš éîâõ ê´äëìø äààâðòà áîëš á³³í³. Áèäí ÷èãí Õàëüìãèííü ò´ë³ èê îëí íîìèí ê´äëìø êåš, ê¢ö³æ éîâíàâèäí. Õàëüìãèí àìí ¢ãèí ç´´ð áàéí, ¢¢ä³âð áîëhí - îþíè ´ðãë ì´í, òåð ó÷ðàñ áèäí ¢é³ñ ¢éä êåëãäš õàähëãäñí àìí ¢ãèí çîêúÿëàñ ´âêíðèííü öåöí óõàã, ã¢í ìåä³ã, áàéí õàëüìã êåëèã áèéä³í øèœã³š àâõ ç´âò³âèäí. Öóhàð ìåíä àìóëœ á³³òí.
- Áàéðòà Áàðáàåâíà, ꢢíäâðò îðëöñíäòí õàíšàíàâèäí. Ñàíñí ñàíàíòí ê¢öš, êåñí ¢¢ëòí á¢òš, öààðàíäíü ÷èãí íîìèí õàëõàð îëí øèí ñîíüí øèíšëëòñ êåš éîâòí.


Ìàðãàðèòà ÀÐÇÀÅÂÀ