Áèëãò³ íîìò Àíäðåé Áàäìàåâ

Èíñòèòóòàí ÷èë³ñí³ õ´´í áèäí Àíäðåé Âàñèëüåâè÷ë³ áàñ "Õàëüìã ¢íí" ãàçåòä ê´äëõ äààëºâð àâëàâèäí, ÿºàä ãèõë³ õàëüìã êåëí³ áàãøíð áîëàä, äèïëîìàí àâàä, òåð ã¢í ìåäðë³í îëçëõ ç´âò³ áèë³âèäí. Áîëâ ÑÑÑÐ-èí Íîìèí Àêàäåìèí Àçèí êåëí-óëñèí Èíñòèòóòûí àñïèðàíòê, Ñòàâðîïîëüñê ïåäàãîãè÷åñê èíñòèòóûí áàãø Êåðìåí Íàìûñîâíà Áóêàåâàí ñåëâã³ð áèäí áàñ Àçèí êåëí-óëñèí èíñòèòóòûí àñïèðàíòóðò ñóðºóëÿí öààðàíäíü ñóðõàð îðëàâèäí, òåã³ä öààðàíäíü Ìîñêâàí îáùåæèòüä íåã õîðàä á³³äã áîëóâèäí. Òèèãš áèäí í³³ìí šèëä³í õàìäàí ìåðãšëò³í ´´äë¢ë³ä, ìåäðë àâàä éîâëàâèäí.
Òåð öàãèí ýðãöä ê¢íä-ê¢÷ð éîâäë ÷èãí õàðºëà, áîëâ áèäí êåí-íåãíä³í ò¢øã áîëàä, èòêëò³º³ð ¢¢ðëš³ë³âèäí, îäà ÷èãí õàÿ-õàÿ õàðºíàâèäí. Òèèãõä áè Àíäðåé Âàñèëüåâè÷èã Àíäà ãèš íåð³äš³ë³â. Îäà ÷èãí ¢¢ðì íàíä áຠíàñòà, ÷àœº-÷èèðã öîãöòà áîëš ìåäãäí³, ÿºàä ãèõë³ òåð õîëšàä îäñí öàãò ýýìò³-äàëòà çàëó áîëàä, ê¢íä ò´ìð øòàíãèã àìð êåâ³ð ´ðãäìí.
Ê¢í áîëõ áàºàñí, ê¢ëã áîëõ óíºíàñí ãèñí õàëüìã ¢ëã¢ð á³³äìí. Áຠöàãòàí Àíäðåé Âàñèëüåâè÷ èê äèãò³-òàãòà ê¢í áèë³. ¡ëã¢ðíü, áèäí öóãòàí êîíñïåêò áè÷š³ë³âèäí. Áîëâ Àíäðåé çàíÿòÿñí èð÷ê³ä, òåð êîíñïåêò³í øèí³ñ àäºí-øèäºí áèø, áîëâ èê òîäðõàºàð äóòšàñí ¢ã³í îðóëàä, öóã óõàí-òîîëâðèã ê¢öö êåâ³ð çààš áè÷äìí, òåã³ä òåð êîíñïåêòèã óìøõä, øèí ìàòåðèàë ìåäš àâõä, ø¢¢âðò áåëäëºíä àìð áîëäìí, öóã òåð ñóðºóëèí í³³ìí šèëèí òóðøàðò òèèì çîêàëàñí õàšèäãî á³³ñìí.
Òèèì äèãò³-òàãòàºàð áè÷ëºí³ çîêàë õóó÷í õàëüìã òîä áè÷ã äàñëºíä ñ³í ä´œ Àíäðåéä áîëñìí. Çàíÿòèã îëíä òåìäãò³ ïðîôåññîð Áàòà Áàäìàåâè÷ Áàäìàåâ ºàðääìí, éèð ñ³³í³ð òåð òîä áè÷ã³ð áè÷äìí. Àíäðåé áàñ òèèãš óðí êåâ³ð áè÷äãèã äàññìí. Òèèãš õ´´ííü òåð ýâ-àðºàí îëçëàä òîä áè÷ãèí ó÷åáíèê îþòíðèí ò´ë³ ¢¢ä³ñìí. Òåðíü éèð ñ³í äåãòð áîëñìí, õ´´ííü ÷èãí, óðäíü ÷èãí òèèì þì òîãòàºàä óãà. Òåð ó÷åáíèêèíü îäà ñóðºóëü÷íðèí áîëí îþòíðèí ò´ë³ øèí³ñ áàðëš ºàðºõìí ãèš ñåëâãëõ áèë³â.
Çàÿ-Ïàíäèòûí ¢¢ä³ñí áè÷ìðèã ñ³³í³ð ìåäš àâñí äååð³í Àäíäðåé òèèì êåâ³ð íîìòûí ýâð³ õààëºàí éè뺚 àâñìí. ¥´ä³í ìåðãšëòò³ ºàíöõí òèèì ñïåöèàëèñò ýí áîëñìí. Òåð òîîä õóó÷í áè÷ã³ð áè÷ñí êå糜ê ëèòåðàòóðèã Àíäðåé Áàäìàåâ 㢢í³ð øèíšë³ä, ó÷ð-óòõèíü ö³³ëº³ä îþòíðò, õàëüìã ëèòåðàòóðàð ñîíüìñšàõ öóã óëñò òóñòà îëí äåãòð áè÷ñìí. Òåð ã¢í ìåäðë íîìò Àíäðåé Áàäìàåâèã êåç³ ÷èãí éè뺚 éîâñìí.
Õàìäàí êåñã šèëä³í ñóðºóëü ñóðàä áèäí éîñòà ¢¢ðì¢ä áîëëàâèäí. Áîëâ ò¢¢í³ñ äååð ìàäíèã Àíàòîëèé Øàëõàêîâè÷ Êè÷èêîâ ¢¢ðë¢ëñìí. Ðàéîäàð éîâš äèàëåêòì¢äèí ìàòåðèàë öóãëóëõ ýêñïåäèöèí ò´ë³ íîìò ìà õîéðèã ø¢¢š àâñìí. Ê¢íä ãèäã ìàãíèòîôîíèã áèäí Àíäðåéë³ ç´´äã áèë³âèäí (ò¢¢í³ ò´ë³ ÷èãí ìàäíèã Àíàòîëèé Øàëõàêîâè÷ ø¢¢š àâñí áîëõ ãèš îäà øîãëš áîëšàíà). Áîëâ òèèì éîâëºí ìàäíä ñ³í ñóðºìš ´ãë³, ÿºàä ãèõë³ áèäí ³ìòíë³ ÿºš ꢢíääãèíü, òåäí³ñ êåðãò³ òîîòûã ÿºš ìåäš àâäãèíü äàñ÷ àâëàâèäí. Òèèã÷ê³ä Àíäðåé äèãò³-òàãòàºàð ³ìòí³ êåëñí þìèã ìàãíèòîôîíà òàñìàñ öààñíä áóóëºàä áè÷äã á³³ñìí. ßìàðàí ÷èãí êåðãèã ñåäêë³í ´ã÷ ê¢ö³äìí, éîñòà íîìòûí, øèíšë³÷èí çàœ-á³ðöò³ ê¢í.
Àíäðåé Áàäìàåâ - Çàÿ-Ïàíäèòûí ¢¢ä³ñí òîä áè÷ãèí èê ã¢í íîìòà øèíšë³÷, îëí ò´ð³ð ñîíüìñäã èê íîìò, öóã šèðºë³í õàëüìã óëñèí ñîéëûã, ëèòåðàòóðèã, ìàíà ´âêíðèí êå糜ê áè÷ãèã øèíšëëºíä íåð³äñìí. Çàÿ-Ïàíäèòûí íàìòðò, õàëüìã òóóšèí-ëèòåðàòóðèí àëäð ¢¢ä³âðì¢ä-áóìáñò, ðåâîëþöèí ´ìíê õàëüìã óëñèí ëèòåðàòóðò íåð³äš ã¢í õ³³âðèí êåñã ê´äëìø³í ýí ê¢ö³ñìí.
Íîìò Àíäðåé Áàäìàåâèí íèë÷³ð áèäí XIII - XIX çóí šèëèí õàëüìã óëñèí òóóšèí, ñîéëûí, šèðºëèí, çàœøàë-àâúÿñèí òóñê áè÷ìðèã ìåäí³âèäí, òåð òîîä "Ä´ðâí ´´ðäèí òóñê êåëëºèã", õàëüìã õààäóäûí òóñê òóóšèã, "¡ëã¢ðèí äàëà", "Ñóáõàøèäà" ¢¢ä³âðì¢äèã. "Òîä áè÷ã" äàñëºíà ìåòîäèêò êåñã øèí òîîòûã ýí îðóëñìí, òåð¢ã îäà àìðàð äàñ÷ áîëõìí, òåã³ä ÷èãí êå糜ê ìàíà áè÷ãèã îäà øêîëìóäò ÷èãí ö³³ëºš ´ãí³.
Àíäðåé Âàñèëüåâè÷ îäà äàëí éèñò³, äàðóê šèëä íàéí íàñàí é´ð³õ, íîìò ꢢíä òåðíü öåöí óõàíà, êåñã õ³³âðèí àøëâð êåëºí³ òóñòà öàã, îäà ÷èãí ê¢÷í-÷èäë³í ãååëãî, çàãëþí êåâ³ð á³³äã áèëãò³ èê íîìò ìàäíä ñàðèí áîëí íàðíà ãåðë áåëãëš, ìàíà óõàã ãåã³ð¢ëš ñàðóëäàä á³³õíü ëàâòà.

Íèêîëàé ÓÁÓØÀÅÂ,
ôèëîëîã íîìèí äîêòîð