ªîîšàä á³³äã áóëãòà ªîîšóð

Ñåë³í³ òóóšàñ
Ê´ò÷íð³ ðàéîíà ªîîšóð ñåë³í öåã³í óñòà áóëãòà Åðãåíèíñê ´´äì ºàçðò á³³ðøëí³. Ñåë³í áàéí òóóšòà, ýí ºàçðàñ êåñã íåðò³ óëñ ºàðñìí. Êåç³ ýí á¢ðäñíü ìåäãäš³õø, áîëâ 1909 šèëèí õàëüìã òååãèí êàðòä ýí ºàçðò ö´´êí ãåð, áîîäã, õîéð ñàä áîëí ò³ìêèí ò³ð³í á³³ñíü òîäëãäñìí. Õàëüìã óëñ í¢¢äëèí á³³äë-šèðºë³ð á³³äã³í óóðàä ýí ºàçðò á³³ðøëñí³ õ´´í äàâñí çóí šèëèí 20-30-÷ šèëì¢äò ýíä êîëõîç òîãòàãäñìí. Ò¢ð¢ë³ä ýí À.×àï÷àåâèí íåð 碢äã áèë³, áîëâ öààšëà õàðºóëñíà õ´´í êîëõîç Ëåíèí³ íåð 碢äã áîëâ. Öàãòàí ýí îëçòà-îðóòàºàð ¢¢ëääã, êîëõîç-ìèëëèîíåð á³³ñìí ãèš ñåë³í³ ìåä³òíð êåëí³.
ij³í³ ´ìí êîëõîç ò³ð³ ò³ð³ä, áàéí óðºö õóðàš, îëí ç¢ñí ò³ð³-òåìñ óðºàäã áèë³. Áóëãèí óñòà ºàçðò óðºñí çåð-çåìøèí ñàäûí òóñêàð êåñã ³ìòí ñîœñš-ìåäš éîâñìí. Êîëõîçä ¢ñí³, ºàõà ´ñêäã, òîñ öîêäã ôåðìñ, ñàëüêíà òååðì á³³ñìí, ê´äë³÷íðíü ìàõàð, òîñàð, ýä-òàâðàð òåòêãääã áèë³. Ýí ýäë-àõóä 2 ì蜺í áîä ìàë, 10 ì蜺í õ´í, 300 ì´ðí áîëí 100 øàõó òåì³í àñðäãäš, íåð òóóðš éîâëà. 1940 šèëä êîëõîçèí ñààëü÷ Óðóáäæóð Áîñõîìäæèåâà Ìîñêâà áàëºñíä áîëñí Öóãñîþçí ñåë³í³ ýäë-àõóí º³³õ¢ëä öàºàí ì´œãí ìåäàëÿð à÷ëãäñìí.
ªîîšóð ñåë³íä ´ñ³ä-áîññí óëñ äóíä òîîìñðòà, íåðò³, îòã-³³ìãò³í ê¢íäò³ óëñ îëí. Íåðò³ á´ê Áàëòã Èíäæèåâ, ª³ðÿ (ª³ð³ ëàì) áîëí Ê¢¢ê³ Êîâûíêàåâèõí, ³ìòèã îëí ç¢ñí ãåì³ñ ýä㳚 éîâñí Ìîäëà áîëí Áàëòûê Öàãàíêàåâèõí, Õàëüìã óëñèí áè÷³÷ Èíšèí Ëèš, ºàçàäûí îðí-íóòãò áèëã-ýðäì³ðí íåð ºàðñí ø¢ëã÷ ª³ð³ Ìóøàåâ áîëí íàíü ÷èãí êåñã óëñ ýí ºàçðèã òóóðóëñìí. Ò´ðñê³í õàðñã÷ Àëäð ä³í ýêëõë³, ýí ºàçðàñ 180 çàëó îëíà çåðãë³íä çîãñš, õîðòíëà çàëó-ç´ðìã êåâ³ð ä³³ëäñìí. ªóíäë ò´ðõä, ýäí³ñ çóã 30 ê¢í ãåð¢ðí õ³ðš èðñìí, íààäêñíü 糜ã-ç³ óãà ãååäðâ, àຠöóñàí àñõš, ò´ðñêí ºàçð-óñàí õîðòíàñ ñóëäõõèí ò´ë³ ³ì³í ´ãâ. ªîîšóð ñåë³íä ºàðñí Ìèõàèë Ñåëüãèêîâ Ñîâåòñê Ñîþçèí Ãåðîé áîëâ, Ëèäæè Èíäæèåâ Ìîçäîê, Ðîñòîâ, Êðàñíîäàð, Ñòàëèíãðàä áàëºñäûã õîðòíàñ ñóëäõñìí, "Çà Îòå÷åñòâî" ãèäã ãàçåòèí 糜ã÷ áèë³. Ìåíêåíîâèõí³ ´ðê-á¢ë³ñ ºóðâí àõ ª³ð³, Çóëà áîëí Àíè ä³³í³ ºàëä òóñàä, ³ìä-ìåíä õ³ðš èðâ. ª³ð³ Ãàêîâè÷ Ìåíêåíîâ ¢íí-÷èê ñåäêëò³º³ð ê´äëš, òàœº÷èí ñåë³í³ ýäë-àõóí äåëãðëòä èê òóñàí ê¢ðãñí ò´ë³ä³í Ñîöèàëèñòè÷åñê Ê¢÷-ê´ëñí³ Ãåðîé áîëñìí. Ãðàæäàíñê áîëí Ò´ðñê³í õàðñã÷ Àëäð ä³³íä Êîíñòàíòèí Äîëãèí îðëöñìí. ij³í³ ´ìí ýí òàœº÷èí öåðã³ êîìèññàð áèë³, øèøëœ ³œãèí îòðÿäûã (×ÎÍ) ºàðäš éîâñìí. Ìóòà Ìàíäæèåâ, ª³ð³ áîëí Íèêîëàé Áàòûðåâèõí, ª³ð³ Ëåäæèíîâ, Ëÿëÿ, Áååâ³ áîëí Î÷èð Ñàíäæèåâèõí, Ìóóòë Çóëàåâ, Äîðš Îâêàäæèåâ, Áóëóêòà Ýðìÿëèåâ, Ñàíš Ýðäíèåâ, Áóëã Ãîäæóðîâ, Äîðš áîëí Áààòð Ñîñàåâèõí, Äîðš Ýðåíäæåíîâ, Íèêîëàé Î÷èðîâ, Àëåêñåé ßøëàåâ, Íèì³ Ýðäíèåâ, Íîõà Î÷èðîâ áîëí íàíü ÷èãí óëñ ò´ðñêí ºàçð-óñàí õîðòíàñ ñóëäõš, çàëó-ç´ðìã éîâäëìóä ¢ç¢ëš, êåñã à÷ëâðàð à÷ëãäñìí. Ýäí³ íåðäèã ªîîšóð ñåë³í³ ³ìòí ³ð¢í³ð õàäºëš éîâíà.
Ìàë àñðõëà,
àìí òîñòà
Ýíäð ñåë³íä ºó÷ øàõó ´ðê á³³í³. Õàðì ò´ðõä, ñåë³íä øêîë, áè÷êä¢äèí ñàä, ÔÀÏ, ëàâê, ïîøò, ñîéëûí ãåð óãà, òåã³ä íóðºëš ýíä ìåä³ò³ óëñ ¢ëäâ. Áàº÷óä ꢢêä³í äàõóëàä, øêîëä îðóëõèí ò´ë³ ýíä³ñ í¢¢š ºàðâ. Õ³ðíü, ñåë³íä 1973 šèë³ñ àâí óñí á³³í³, òåã³ä ³ìòí ãåð äîòðàí óñ îðóëàä, áàëºñíà ³ìòí³ñ äîð áèø òààëòà á³³í³. Òàâí šèë õîîðàí ãàç îðâ, òåã³ä ãåðì¢äòíü ¢âëä äóëàí.
Îäà ñåë³íä á³³õ óëñ ãåð äååð³í ìàëàí á³ðš, òåð¢ã³ðí òåš³ë êåš, ꢢêäò³í áîëí à÷íð-çååíðò³í í´êä áîëíà. ²ìòí áèéñíü ìàëäàí õîò, ´âñ áåëäš àâíà. Íåã ðóëîí ´âñí 1300 àðñëœ ê¢ðí³. Õ´ðí áîä ìàë á¢ðí-á¢òí ¢âëç³ä ºàðõèí ò´ë³ 30-40 ðóëîí ´âñí êåðãò³ áîëíà ãèš á³³ðí óëñ õóâàëöâ. Áèäí Ñàäêî Ýðåíöåíîâëà ºàçà òàíüëäàä, á³³äë-šèðºë³ðíü ñîíüìñâèäí. Çàëó ê¢¢í³ êåëñ³ð, ýí àâàëüòàºàí ýíä á³³í³, õîéð ê´â¢íü ´ñ³ä-áîñàä, ýðäì³ðí áàëºñíä ê´äëš³í³. Äþãðìÿ Çóëàåâíà ºó÷ øàõó šèëä³í ñåë³í³ ëàâêä ê´äëš éîâëà, áèéíü ýí òðàêòîðèñò áîëí áðèãàäèð áèë³, ê¢÷-ê´ëñí³ âåòåðàí áîëíà. Ýäí ãåðò³í ìàë àñðàä, òåð¢ã³ðí á³³í³, ê´â¢äò³í áîëí õîéð à÷äàí í´êä áîëíà. Ýí ¢âëä 150 ðóëîí ´âñ áåëäâ. Ýäí îäà ºóðâí ¢êð ñààšàíà, òåã³ä šèëèí ä´ðâí öàãò ¢ñò³, òîñòà, ìàõòà, ýýçã³ò³.
Ñåë³íä á³³õ óëñ íóðºëš šèð ºàðñí óëñ áîëíà. Ê´ãøä³ñ îäà Ìàíš Êåêååâè÷ áîëí ²œãð ßøêàåâíà Ñóìüÿíîâèõí á³³í³. Àâãóñò ñàðä ìåä³òíð ´ðê-á¢ë³í ´íä³ëº³ä õàìäàí á³³õ 63 šèë³ ´´í òåìäãëâ. Ààâ-ýýš õîéð îòõí Çóëà ê´â¢ò³º³í áîëí Åëåíà áåðò³º³í á³³í³. ͳ³ìí ¢ðí³ñíü îäà ä´ðâíü ¢ëäâ, àðâí íåãí à÷-çåíü, 10 šè÷íü ààâ-ýýš õîéðòàí õàâðèí íàðí ìåò áîëíà. Ìàíš Êåêååâè÷ íàñí-šèðºëèííü òóðøàðò ìàëä ê´äëš éîâëà, ²œãð ßøêàåâíà øàëäà÷, ñåë³í³ áîëüíèöèí ñàíèòàðê áèë³. Ìåä³òíðèí òîäëñàð, ä³³í³ ´ìí ýí ºàçðò á³³õ ºîëûí óñí øóóãàä - íèðã³ä á³³äã á³³ñìí. "ªîîšàä á³³äã áóëãòà ªîîšóð ºîë" ãèš êåëäã á³³ñìí. Ýí ºîëä áóëüãëàä á³³äã óñí éèð ³ìò³õí.
¥âêíðèííü ñàíë
òåâ÷äã àñìóäàõí
ªîîšóð ñåë³í³ ³ìòí ò´ðñêí ºàçð-óñíäàí ýœêð óëñ. Ýäí Øîðâèí êåöèí ä´ðâä òàâí àâºíðà àñìóä áîëíà. ¥âêíðèííü ñàíë òåâ÷š, ºàçðèííü çàÿí-ñ³ê¢ñíä ì´ðãš, ÷èê³ð á³³õ³ð ç¢òêí³. Êåëõä, á³³ðí óëñèí òåìäãëñ³ð, ýäí Çóëûí ´äðë³ ³ðê-÷àºð óóõø, ýí ´äð ýäí çóëàí ´ðã³ä, íàñàí àâíà. Çóã ìàœºäóðòíü ýäí í³³ðëí³. Èèì àâúÿñ èê êåç³í³ñ àâí ýíä áàòðâ. Àñìóäà àðºòà çàëó Àëèê Äîëãèíà ñåäâ³ð³ð áîëí ä´œã³ð ñåë³íä áîäü ñóâðºí áîñõãäâ áîëí ì´ðã¢ëèí ãåð òîñõãäâ. Ýí íààðàí ëàìíðèã àâ÷ èðš, á³³ðí óëñèí ò´ë³ ì´ðã¢ë äàâóëõä òóñëíà. Ì´ðã¢ëèí ãåðèã á³³ðí ê¢í Âèêòîð Êîâûíêàåâ õ³ë³í³, ñåë³í³ ꢢêä óëñ ºàçàíü öåöã¢ä óðºàíà. Ýöêíü Ê¢¢êí Òþëþìäæèåâè÷ õàëüìã óëñèí àìí-¢ãèí ç´´ð ñ³³í³ð ìåääã, àâúÿñ-çàœøàë õàäºëäã ê¢í á³³ñìí. 1992 šèëä Äàëà ëàìèí ãåã³í ìàíà òàœº÷óð áàðàëõš èðñí êåìä Ê´ò÷íðò ì´ðã¢ë äàâóëõäíü ýöêíü èê öîëòà ãèè÷ä öàºàí õàäã òàòñìí. Àâºíü ª³ð³ Êîâûíêàåâ ä³³í³ ´ìí ëàì á³³ñìí. Òåã³ä Âèêòîð Êþêèíîâè÷ ì´ðã¢ëèí ãåðèã õ³ë³š³õíü õàðà áèø ãèš ñàíãäíà.
Ýí ñåë³íä ´ñ³ä-áîññí óëñ ò´ðñêí÷ ñåäêëò³ áîëšàõèã, ýäí³ êåðã¢ä èë ¢ç¢ëí³. Àëüä éîââ ÷èãí ýäí ò´ðñêí ñåë³íä³í í´êä áîëíà. Àëèê Äîëãèí, Íèêîëàé Áîñõîìäæèåâ, Íèìãèð Äîðäæèåâ, Âèêòîð Ëåäæèíîâ, Ìèõàèë ßøëàåâ, Àëåêñàíäð Îâêàäæèåâ, Âëàäèìèð áîëí Áàäì Áàëòûêîâèõí, Öåäÿ áîëí Íèìÿ Ñàíäæèåâèõí, Âëàäèìèð Ýðåíöåíîâ áîëí íàíü ÷èãí óëñ îëí ç¢ñí êåðã-¢¢ëäâð äàâóëëºíä äåì³í ê¢ðãí³. ªîîšóð ñåë³íä ´ññí óëñ äóíä îòã-³³ìãò³í òîîìñðòà, áèëã-ýðäì³ðí íåð ºàð÷ éîâõ, šèðºëèí õààëºä ê¢ö³ìš á³ðñí óëñ áàñ á³³í³. Ýäí äóíä ýì÷íð, áàãøíð, àðõèòåêòîð, æóðíàëèñòíð áîëí íàíü ÷èãí ýðäìò³ óëñ ñåë³í³ íåðèã òóóðóëš éîâíà. Òåäí äóíä Ýëñò áàëºñíà àõ àðõèòåêòîðàð îëí šèëä³í ê´äëš éîâñí Íèêîëàé Áàðàåâ, ýì÷íð Âèêòîð Î÷èðîâ, Âèêòîð Õàðêèáåíîâ, Íàäåæäà Êîâûíêàåâà áîëí Òàìàðà Ñóìüÿíîâà, Êåëí-óëñèí áàíêèã ºàðäš éîâñí Ñåðãåé Áàëòûêîâ, íåðò³ æóðíàëèñò áîëí Õàëüìã äåãòð ºàðºà÷èã (èçäàòåëüñòâ) ºàðäš éîâñí Âàñèëèé Êèðþõàåâ, Õàëüìã òåëå¢çëèí îïåðàòîð Ýëâã Ñóìüÿíîâ áîëí íàíü êåñã óëñ.
Íàòàëüÿ ÄÀÂÀÅÂÀ
È.Ìóçðàåâàí öîêñí çóðãóä