Óœã-òîõìèí ç´´ðèã õàäºëõàð Õàëüìã îòã-³³ìãèí ò´ðë-àðâíà, óœã-òîõìèí, àâúÿñèí òóñê õîâð äåãòðèã ÐÀÍ-à ÊÍÖ-í íîìòíð áàðàñ ºàðºâ

Îäàõí Ýëñòä, ²ð³ñ³í íîìèí àêàäåìèí Õàëüìã íîìèí öóòõëœä "Õàëüìã êåëí-óëñèí îí÷òà òîîò" ("Ýòíè÷åñêèå ìàðêåðû êàëìûêîâ") ãèäã ìàíà ´âêíðèí šèðºëèí òóñê ñîíüí äåãòð áàðàñ ºàðâ. Ýí îí÷òà éîâäëä íåð³äñí ꢢíäâð ÐÈÀ "Êàëìûêèÿ" 糜ãëëºí³ àãåíòñòâèí ãåðò áîëâ, òåð¢íä ÐÀÍ-à ÊÍÖ-í äèðåêòîð Âèêòîðèÿ Êóêàíîâà, íîìèí öóòõëœãèí ê´äë³÷ Òàòüÿíà Øàðàåâà áîëí òàœº÷èí Òîëºà÷èí ìåäëä á³³õ õàëüìã êåë äåëãð¢ëëºí³ îëíà îðãàíèçàöèí àõëà÷ Àðñëàíã Ñàíäæèåâ îðëöâ.
- Õàëüìã óëñ êåç³ ÷èãí ýâð³ííü óœã-òîõìäàí, ´âêíðò³í èê îíüãàí ´ãäã á³³ñìí. Éîñòà õàëüìã ê¢í äîëàí ¢é³í ìåäõ ç´âò³ áèë³, òåð ìàíà êåëí-óëñèí ýòíè÷åñê ñîéëûã õàäºëõ êåðãò³ ãèš Òàòüÿíà Øàðàåâà ꢢíäâðèí ýêëö³ð êåëâ. Òåð òîîä õ¢ðìèí àâúÿñèã îäà ÷èãí öóãòàí ê¢ö³í³. ¡ëã¢ðíü, ³ìä õ´ ꢢêí³ îðñí øèí ´ðê-á¢ëä àâ÷ èðõë³, òåð õ´´ã ñàðäàí á³ðëãî, ìàõ-ø´ë ê庳ä ýäëõ êåðãò³, òèèãõë³ ê¢¢êí³ êèøãíü áàòðš, øèí ´ðê-á¢ëíü ìàëàí, ç´´ð³í èêä¢ëš á³³õ ãèš íîìò òåìäãëâ.
"Õàëüìã", "óëàí çàëàòà" ãèäã ýòíîíèìñ êåç³ ¢¢äñìá? ߺàä îäà "óëàí çàëàòà", "óëàí çàëàòíð" ãèš êåëš³õìá? Òåð óëàí çàëàºàí ´ðãí (ïîäáîðîäîê) ê¢ðòë óíšóëš áîëøãî ãèš êåç³í³ ÿºàä êåëš³ñìá? Àëüäàñ òåð ¢ãì¢ä óœã-¢íäñ³í àâ÷àõìá?
Äåãòðèí õîéðäã÷ ³œãä ñîéëûí îí÷òà òîîòûí, ìàðêåðèí òóñêàð êåëãäš³í³, õàìãèí ò¢ð¢íä õîò-õîîëä, ãåð-ᢢðò, õóâöíä ÿìàðàí àâúÿñ á³³ñí³ òóñêàð. Êåç³í³ õàëüìã ãåð ò´ãðã, áóëœ óãà á³³ñìí. Òåã³ä îäà öàöë êåõë³, ö³³º³ñí, ³ðê³ñí ÿºàä áàðóí áóëœ òàë öàöšàõìá? Êåç³í³ òåð ºàçðò áóðõí-ø¢ò³º³í ò³âš³ñìí, òåã³ä áèäí öàöë êåõë³ òåð ºàçðèã éè뺚, áóðõíäàí äååš ´ðãš³õèí òåìäã ì´í.
Òåð ìåò õîò-õîîëä áàñ êåñã îíö òîîò á³³í³. ¡ëã¢ðíü, äîòð ÷àíõëà, ç¢ðêèíü ꢢêä óëñò, á´´ðèíü çàëó óëñò, ê´â¢äò ´ãäã áîëí êåñã íàíü ÷èãí çàœøàë á³³ñìí. Ìàíà êå糜ê ýëíöã-õóëíöã ´âêíð àœºó÷ëšàñí öàãàñ àâí òåð àâúÿñ ¢ëäñìí.
Öààðàíäíü ýí èê ÷èíðò³ äåãòðò õàëüìãóä õîîðíäàí àðâí, ò´ðë, òîõì ãèš õóâàãäšàñìí, òåð òîîä îòã-íóòãèí áàãèã òåð þìí ìåä¢ëš³ñìí, ò¢¢í³ñ áè÷êí áàãèã ÷èãí éè뺚 ´ã÷³ñìí, òåð òîîä ´´ðõí ýëãí-ñàäàí. Íåã ºàçðà, íåã òîõìà óëñ õîîðíäàí áàò çàëºëäà á³ðš³ñìí, íåã-íåãíä³í ä´œ áîëšàñìí, òåðíü áàñ ýäí³ áóðõí-øàšíëà, àâúÿñëà, óõàí-ñåäêëë³, êåëš-íåð³äš áîëøãî õóó÷í òîîòëà ÷èãí çàëºëäàòà.
Êåç³í³ îòã-³³ìã¢ä³ð ì´ðíä îíö ýâð³ííü òàìº äàðäã á³³ñìí, òåã³ä àëüê ºàçðàñ ê¢í èðñèíü òåð òàìºèíü øèíšë³ä äàðóíü ìåä÷êäã á³³ñìí. Îíö àðâíà, ò´ðëèí, òîõìà óëñò ä³³í³ á³ðëä³íä õ³³êðäã îíö ¢ãì¢ä áàñ á³³ñìí, òåð àõðõí ¢ã³ð íåã òîõìà óëñ áàñ íåã-íåã³í îëš àâ÷àñìí.
Õ¢ðì êåõë³ ´ëãö á³ð¢ëš ´ãäã, òåð þìí êåñã ³³ìã³ð, òîõì-ò´ðë³ð éèëºâðò³ áîëäìí, òåð¢ã áàñ ìåäõ êåðãò³ á³³ñìí, îäà ê¢ðòë òåð àâúÿñ ê¢ö³ãä³ä á³³í³.
ªóðâäã÷ á´ëãä òåð õàëüìã óëñèí àâúñèã áàã-áàãàð õóâàš, òåäí óœã-¢íäñ³í àëüäàñ àâ÷àõìá ãèñí ö³³ëºâð ´ããäš³í³. Òèèì êå糜ê àâúÿñ ò´ðñêí ñîéëäàí èòêëò³ óëñèí ê¢÷í-÷èäë³ð îäà ê¢ðòë õàäºëãäšàíà, õàëüìã ñîéëûí ò´ë³ òåð òîîò èê ÷èíð 碢š³í³, òåã³ä áàº÷óäò òåð óóðõàí ñàœãèí ç´´ðèí òóñêàð äàðó-äàðóíü òîäëóëàä, òåäí³ ò´ðñêí÷ ñåäêëèíü áàòðóëõ êåðãò³ ãèš íîìò Ò.Øàðàåâà òîîëâðàí êåëâ.
Çóã òèèãõë³ áàº÷óä ýâð³ííü àðâíà, ò´ðëèí, òîõìèí òóñêàð ìåäš àâõàð ñåäõ, àõ ¢éèí óëñò ìàíà ³³ìã ÿìàðàí ºàçðò á³³ë³, àëüä í¢¢š éîâëà, þí òåäí³ñ ¢ëäâ ãèš ñóðâðàí ´ãõ. Òîõì áîëºíä ýâð³ííü áóðõí, ø¢ò³í á³³ñìí, òåð¢ã áàñ îíö çîêàëàð, ´œãèíü áîëí òîîºèíü ê¢ö³š ¢¢ä³š³ñìí.
- Ýí ñîíüí äåãòðèí òèðàæíü çóã 300 ýêçåìïëÿð áîëšàíà, òåð¢ã áèáëîòåê³ð òàðõàºàä, ¢ëäñèíü õóëäõâèäí, ìàíà èíñòèòóòä àâ÷ áîëšàíà. ¡ííü äåã³ä èê áîëøãî. Ýí äåãòðèã áàº÷óä óìøàä, ýâð³ííü òîõìà, òàœº÷èí, îðí-íóòãèí òóóšèã ¢íëš ê¢íäëäã áîëõìí. Òàòüÿíà Øàðàåâà èê ê´äëìø ê¢ö³ñìí, êåñã ðàéîí ýðã³ä, òåð õîâð òîîòûã éè뺚 àâàä, øèíšë³ä äåãòð³í áè÷ñìí, - ãèš ÊÍÖ-í äèðåêòîð Âèêòîðèÿ Êóêàíîâà êåëâ.
Ýí äåãòðèí ÷èíðèíü îëíà îðãàíèçàöèí àõëà÷ Àðñëàíã Ñàíäæèåâ ´´ä³í³ð ¢íëâ. Òèèì äåãòðèã áèäí êåñã³ñ íààðàí ê¢ë³š³ë³âèäí. Ýëñòä 1-÷ ìèêðîðàéîíä ò³âñí òàíêèí áóìáèí ´´ð ²ð³ñ³í áîëí Õàëüìã Òàœº÷èí ñóëäàí áîëí ¢ëì³ óãàºàð á³³ëºí³ ò´ë³ 400 šèëèí òóðøàðò íîîëäšàñí õàëüìã ä³³÷íðò ìåìîðèàë òîãòàãäõ, òåíä õàëüìã óëñèí öóã îòã-³³ìãèí íåðí îíö áóìáä îðóëãäõ ãèš Àðñëàí Áàìáàåâè÷ çààâ.
Òèèì õîâð, õàëüìã óëñò ´´ðõí ò´ð³ð êåç³í³ îëíà ¢¢ëä³÷ Íîìò Î÷èðîâ, õ´´ííü áàº-áè÷êí³ð Öåðí- Äîðš Íîìèíõàíîâ, Àíäðåé Ìèòèðîâ, Ãåííàäèé Àâëÿåâ áè÷ñìí, Ñîâåòèí éîñíà šèëì¢äò ýí ò´ðò îíüã èê³ð ´ããäš³ñìí óãà, ýâð³ííü êåëí-óëñàí ´ðãõ³ð á³³í³ ã躳ä òèèì øèíšëëòä èê³ð ç´â ´ã÷³ñìí áèø. Çóã ´äã³ öàãò òèèì ñ³í òààë òîãòàãäàä, ìàíà ´âêíðèí öåöí óõàã àâúÿñèã óëì äèãò³-òàãòàºàð, ó÷ð-óòõèíü, óõàí-òîîëâðèíü ìåä³ä øèíšëš áîëõìí. Ò¢ð¢í áàò èøêäë ìàíà ´âêíðèí ç´´ð õàäºëõèí ò´ë³ êåãäâ. Óëì ã¢í, ´ðãí øèíšëëò ìàíà íîìòíð îëí ³ìòíä áåëãëõ ãèš í³³ëš áîëšàíà. ²ìòí ÷èãí ´âê-ýöêíð³ñ ìåäñ³í íîìòíðò ö³³ëºš áàñ ýí ê´äëìøò èê ò³âö³í îðóëàä á³³õ.
Ò¡ÐÂ²Í ªóíà