Ðàìñòåäòèí øèíšëëòñèã îëíä ìåä¢ëõ³ð

Õàëüìã òóóëüñ äåëê³ä èê òåìäãò³, òåäí êåç³í³ ÷èãí, ´äã³ öàãò ÷èãí êåñã íîìòíðèã áîëí ñïåöèàëèñòíðèã ñîíüìñóëíà. 115 šèë õîîðàí Õàëüìã òååãò ôèíñê íîìò Ãóñòàâ Ðàìñòåäò èðš õàëüìã òóóëüñèã áè÷š àâñìí. Òèèã÷ê³ä òåð öàãò ìàíà ´âêíð ÿºš ꢢíäš³ñèíü òîäðõàºàð ¢ç¢ëâ, ÿºàä ãèõë³ ¢ã áîëºíà òðàíñêðèïö ýí êåš³ñìí, òåã³ä ä´ðâä, òîðºóä óëñ êåç³í³ ÿºš ꢢíäš³ñèíü òåð øèíšëëò³ñ äèãò³º³ð ìåäš àâ÷ áîëõìí.
Ýí õîâð øèíšëëòä íåð³äñí äåãòð îäàõí áàðàñ ºàðâ, òåð¢ã ÐÀÍ-à Õàëüìã íîìèí Öóòõëœãèí íîìòíð ¢¢ä³ñìí. Òåð ñîíüí éîâäëûí òóñêàð èíñòèòóòûí äèðåêòîð Âèêòîðèÿ Êóêàíîâà, íîìèí ê´äë³÷íð Àëåêñàíäðà Áàÿíîâà áîëí Àéñà Äîëååâà "Õàëüìã Òàœº÷" ÐÈÀ-í æóðíàëèñòíðò êåëš ´ãâ. Ðàìñòåäòèí áè÷š àâñí òóóëüñèã íîìòíð îðñ êåëíä îð÷óëš, öóã øèíšëëò³í Ðàìñòåäò òîä ¢çã³ð áè÷ñìí. Ýí¢íä Áîñõìš ãåëœ áîëí 15-òà õàëüìã ê´â¢í òóóëü öóãëóëëºíä áîëí áè÷š àâëºíä ä´œ áîëšàñìí.
Óò-òóðøòàí íîìò 22 òóóëü, 200 ¢ëã¢ð, 40 óò áîëí éèðèí äó öóãëóëñìí. Òåð òóóëüñèí áîëí àìí ¢ãèí ç´´ðèí õóðàœºó 1905 šèëä áàðëãäñìí, òåð¢íä 18 òóóëü îðñìí, õîéðäã÷ äåãòðèíü íîìò Ðàìñòåäò áàñ òåð šèëä áàðëõàð ñåäš³ñìí, áîëâ çóã 1909 šèëä òå𠳜ãíü áàðëãäâ. Òåð õàëüìã òóóëüñèí õóðàœºóã áèáëèîãðàô Ïðàñêîâüÿ Ýðäíèåâíà Àëåêñååâà Ñàíêò-Ïåòåðáóðãèí ê´ðœãèí íåã ñàœä îëš àâñìí.
Òåð¢í³ óë äååð Ðàìñòåäòèí Õàëüìã òååãò ê¢ö³ñí ê´äëìøò, õàëüìã òóóëüñò íåð³äñí õîéð äåãòð îäàõí ÐÀÍ-à Õàëüìã íîìèí Öóòõëœä áàðàñ ºàðñìí. Òåð ç´´ð³ñ Ãóñòàâ Ðàìñòåäò õàëüìã òóóëüñèí ñåðèé ºàðºõàð ñåäš³ñìí. Çóã õ´´ííü ßïîíü îðàä, òåäí³ êåë øèíšëëºíä ¢¢ëäâð³í íåð³äñìí.
Òîðºóä óëñèí äóóëäã éèðèí í³³ìí äó íîìò áè÷š àâñìí, òèèì äó êåç³í³ õàëüìã ºàçðò äóóëš éîâñìí. Õàëüìã êåëí³ ôîíåòèê ÿºš äåëãðš éîâñíà òóñê êåñã ¢ëã¢ðèã òåð äåãòð³ñ àâ÷ áîëõìí, ÿºàä ãèõë³ Ã.Ðàìñòåäò ¢ã áîëºíà òðàíñêðèïö êåñìí. Òèèì òîîòûã òàëäàí äåãòð³ñ àâ÷ áîëøãî. Öóã òåêñòèí òðàíñëèòåðàö íîìò êåñìí. Êåë øèíšëäã ñïåöèàëèñòíðèí ò´ë³ ÷èãí ýí äåãòð éèð ñîíüí. ÕÕ çóí šèëèí ýêëö³ð ÁຠĴðâä³ óëóñò òîðºóä óëñèí êåëí³ êåñã ýëåìåíò á³³í³. Òåã³ä íîìò ä´ðâä áîëí òîðºóä óëñàñ òóóëüñàí öóãëóëš éîâñíü ìåäãäš³í³.
Òåð ìåò ³ áîëºí ëàòèíñê ¢çã³ð ìåä¢ëãäš³í³, àøòíü ä´ðâä áîëí òîðºóä óëñ 20 çóí šèëèí ýêëö³ð ÿºš õàëüìãàºàð êåëš³ñèíü äèãò³º³ð ìåäš áîëõìí. Íîìòíðèí èê áàã Ðàìñòåäòèí Õàëüìã òååãò ê¢ö³ñí ê´äëìøò íåð³äñí õîéð èê áîòü ºàðºõèí ò´ë³ ê´äëš³ñìí.
- Áè òóóëüñèí ôîíåìàòè÷åñê òðàíñêðèïö êåš³ë³â, ýí¢í³ àøò áè íîìèí øèíšëëòèí õàëõàð áຠáèø äàìøëò õîðøàëàâ, Õàëüìã öóòõëœãèí ê´äë³÷íð íàíä ýí òóñò ä´œ áîëšàñìí, ôîëüêëîðèí òåêñòë³ ÿºš ê´äëõèí òóñê äàìøëòàðí ýäí õóâàëöâ. Îäà áè áຠíîìèí ê´äë³÷ áîëí ÊÍÖ-í àñïèðàíò áîëšàíàâ, - ãèš ýâð³ííü ê´äëìøèí òóñêàð Àéñà Äîëååâà êåëâ.
Ýí äåãòð ²ð³ñ³í ÐÔÔÈ ñàœãèí áîëí Õàëüìã Òàœº÷èí ïðàâèòåëüñòâèí ä´œã³ð áàðëãäâ, ÐÔÔÈ-í ãðàíòàð òàëäàí ÷èãí øèíšëëòñ êåãäõ. ÕÕ çóí šèëèí ýêëö³ð õàëüìã óëñ êåëš³ñí êåëí³ îíö òîîòûí òóñê ê´äëìø öààðàíäíü ê¢ö³ãäõ, ãèš èíñòèòóòûí äèðåêòîð Âèêòîðèÿ Êóêàíîâà òåìäãëâ. Ýí øèí áàðëñí õîéð äåãòðèí ä´œã³ð Ðàìñòåäòèí õóó÷í øèíšëëò óëì ñ³í òààëä öààðàíäíü õàäºëãäõ, ä³ê³ä áîëõëà áàº÷óä õàëüìã òóóëÿð ñîíüìñàä ýí äåãòðì¢äèí ä´œã³ð ò´ðñêí êåë³í äàñš àâõ, ´âêíðèí ç´´ðë³ òàíüëäõ.
Õàëüìã óëñ êå糜ê êåñã ¢ã³í õàäºëš îäà ê¢ðòë òåð¢ã îëçëšàíà. ¡ëã¢ðíü, "áèëöã" ãèäã ¢ã ò¢ðã óëñèí "áàºëöã" ãèäã ¢ã³ñ ºàð÷. "Áàºëöã" (çàïÿñòüå) ãèñí õàëüìã ¢ã áîëõëà ò¢ðã óëñèí "áàêàíà" ãèäã ¢ã³ñ óë àâ÷, òåð ¢ãíü "ì´ðí³ òóðóí äååðê ò¢ð¢í ¢é" ãèš ìåä¢ëš³ñìí, òèèì êåâ³ð ³ìòí êåç³í³ àœ-àºðóñíà öîãö- ìàõìóä øèíšëš øèí ¢ã ¢¢ä³š³ñìí.
- Òàëäàí êåëíä îð÷óëš áîëøãî êåñã õàëüìã ¢ã ýí òóóëüñèí ä´œã³ð õàäºëãäâ. Òóóëüñ ³äë áèø, ç³ðìñíü àõðõí, áààòðìóäûí òóñê òóóëü áîëõëà íàì ç³ðìä³í 100 õàëõ ýçëí³. Ýí õîéð äåãòðò õàëüìã óëñèí èëâò³ òóóëüñ, àœ-àºðóñíà òóñê òóóëü, á³³öèí òóóëü îðñìí, - ãèš Àëåêñàíäðà Áàÿíîâà ö³³ëºâð³í ´ãâ.
Òèèì êåâ³ð íåìø, îðñ, õàëüìã êåë³ð áàðëãäñí, òåð¢íä îðñí èê îð÷óëâð ìàíà ò´ðñêí êåë äàñëºíä, ìàíà ´âêíðèí ç´´ðë³ òàíüëäëºíä èê ò³âö³í îðóëõíü ëàâòà, íîìò, éèðèí ê¢í, áàº÷óä ÷èãí ýí äåãòð³ð ñîíüìñõëà, áèéä³í òóñòà êåñã ñîíüí òîîò îëš àâõìí.
Ò¡ÐÂ²Í ªóíà