"Äóóíäì ê´øëò óãà..." Õàëüìãèí îëí-³ìòí³ ø¢ëã÷ Ñàœºšèí Áîñÿí ò´ðš ºàðñíà 100 šèëèí ´´íä

Ñàœºšèí Áîñÿ Õàëüìã ºàçðèí ßíäºà Ìàöã óëóñèí Äàë✠ñåë³íä 1918-÷ šèëèí íîÿáðèí 6-ä ò´ðñìí. Õàëüìãèí îëí-³ìòí³ ø¢ëã÷ îëí äåãòðì¢ä áàðëš ºàðºñìí. Òåäí äóíä "¡ðíä³í", "Õàëüìã ö³", "Èíüãëëòèí áóëã", "Óõàëëºí", "Öàºàí öåöã", "Ìèíè šèðºë - ìèíè òåã", "Èíüãëëò" áîëí íàíü ÷èãí. Ò¢ð¢í ø¢ëãíü 1957-÷ šèëèí àïðåëü ñàðèí 22-ò "Õàëüìã ¢íí" ãàçåòä áàðëãäñìí. Ø¢ëã÷ä Ò´ðñêíä³í, õàëüìã òååãò³í íåð³äñí ¢¢ä³âðì¢äíü õàìãèí ýœêð, õàìãèí äîòà á³³ñìí. "Òååãì" ãèäã ø¢ëãòíü èèì áàäãóä á³³í³:

Ýýšèìì àëüõí áîëãñí
Ýœêð ò´ðñêí òååãì -
Îíüäèí ìèíè 䢢šœãì,
Îíüäèí ìèíè øèâ³ì.

Óìø ýëñí áîëºíëàíü
¥âêíðèí ê´ëñí çóðàòà,
Óíÿðòñí øàðëšòà àºàðëàíü
Ýêèìì óóðã õîëÿòà.

Öàäõ ´ëñõ õîéðàäì -
×èëã÷ óãà áóëãì,
Äààðõ, ê´ðõ êåìäì -
Äàœãèí õàëóí ºóëìòì.
.......................................
.......................................
Öóã íàñíàííü òóðø
Äóóíäì ê´øëò óãà,
¥äð èðâ³ñ òååã볺³í
¥ñí, áàéðòíü šèœíõ.

- ãèš ì´ð³ä³ä áè÷ñíü - ìàäíä, õ´´ò ¢éíðò, ãåð³ñí áîëæ ¢ëäâ.
Ýí¢í³ ø¢ëã¢äíü îëí êåëíä îð÷óëãäñìí. Òåäí äóíä áóðÿò, îñåòèí, ìàœºä, ÿêóò, õàñã, óêðàèí, ìë, èñïàíü, íåìø, èòàëü, àíãëü áîëí íàíü ÷èãí êåëíä îð÷óëãäš áàðëãäñìí. Ñàœºšèí Áîñÿí äåãòðì¢ä Ìîñêâà "Õóäîæåñòâåííàÿ ëèòåðàòóðà", "Ñîâðåìåííèê", "Ñîâåòñêàÿ Ðîññèÿ", "Äåòñêàÿ ëèòåðàòóðà", "Ñîâåòñêèé ïèñàòåëü" ãèäã èçäàòåëüñòâñò ºàðñìí.
Ñàœºšèí Áîñÿ äðàìàòóðã áîëš "Øóóðºí", "¥ðê-á¢ë", "Ì´œêðëò" áîëí íàíü ÷èãí íààää ¢¢ä³ñìí, ýäí öóºàð Õàëüìã ãîñóäàðñòâåíí äðàìòåàòðèí ò³³ç äååð ò³âãäæ, îëíà ñåäêë àâëñíü òåìäãò³.
Ø¢ëã÷ õàëüìã êåëíä óðí-¢ãèí áèëãò³ ¢¢ä³âðì¢ä îð÷óëš, ò´ðñêí ëèòåðàòóðèí ê´ðœ áàéšóëñìí. Òåäí äóíä À.Ïóøêèí³, Ì.Ëåðìîíòîâèí, Í.Íåêðàñîâèí, Ë.Òîëñòîéèí, Ì.Ãîðüêèéèí, À.×åõîâèí áîëí íàíü ÷èãí àëäð áè÷³÷íðèí ¢¢ä³âðì¢ä á³³í³.
Ñàœºæèí Áîñÿí îëí ø¢ëã¢äíü äóóíä òîõðñìí. Òåäí äóíä "Òàìàðà", "Ò´ðñêí òåã", "Òîñõà÷íðèí òóñê äóí", "Öàñí", "Ñòóäåí÷åñê âàëüñ" áîëí íàíü ÷èãí ø¢ëã¢ä äóóíä òîõðñèã çààš áîëõìí.
Õàëüìã ø¢ëã÷èí ´â³ðö ¢¢ä³ëòèí òóñêàð á¢ë³í ¢ã³í êåëñí íåðò³ áè÷³÷íð äóíä Ê´ãëòèí Äàâà, Âàäèì Êîæåâíèêîâ, ßðîñëàâ Ñìåëÿêîâ, Þðèé Ðîçåíáëþì áîëí íàíü ÷èãí ò¢¢ðâ³÷íð á³³í³. Ê´ãëòèí Äàâà èèãš êåëñìí: "Ñàœºæèí Áîñÿ õàëüìã ¢ãèí êåâ-ÿíç, ìåðãí õóðö óòõèíü íèëõ íàñíàñí àâí òîäëš, ààâèííü áèëã³ñ ê¢ðòñí í³ðí áè÷ãèí ýðäì³í øóíæ ´ñê³ä, àøòíü õàëüìã òóóšä ò¢ð¢í áîëš ê¢¢êä óëñèí çåðãë³í³ñ íåð òóóðñí ø¢ëã÷ áîëàä, îëíà îíüã áèéä³í óœºàâ. Áèëãò³ õàëüìã ø¢ëã÷èí ¢¢ä³âðì¢äèíü õàëüìã êåë³ð óìøäã óëñàñ ýñ ìåääãíü óãà áîëõ".
Óðí ¢ãèí ëèòåðàòóðèí õààëºä ÿºš îðñíàííü òóñêàð Ñàœºšèí Áîñÿ áèéíü èèãš òîäëíà: "Íàìàã ëèòåðàòóðèí õààëºä îðóëñí ê¢í - ìèíè ýöê, Èšëèí ýãë çàºñ÷. Ýêì ýðò ´œãðš îäëà, áè ýöêèííü, Áàäìàí Ì´œêíàñíà ºàðò ´ñë³â.
Íàìàã áè÷êíäì, 30-÷ šèëì¢äò, õàëüìã àìí ¢ãèí ç´´ðë³ ýí òàíüëäóëëà. Ýí áèéíü áèëãò³ êåëìð÷ ê¢í á³³ñìí. Àñõí áîëàä èðõë³, ìàíàºóð íåã õîòíà ³ìòí ýöêì äóóëäã "Šàœºð" ñîœñõàð èðöõ³äìí... Äåãòð óìøõäì óðìä ´ãñí ê¢í - áàñ ýöêì áèë³".
Õàëüìã ꢢêä óëñ äóíäàñ ºàðñí ò¢ð¢í ø¢ëã÷ Ñàœºšèí Áîñÿí ¢¢ä³ëòèí ê´äëìø ´´ä³í ¢íëãäâ - ²ð³ñ³í ñîéëûí à÷òà ê´äë³÷ áîëâ, îëí ìåäàëüìóäàð áîëí Èíüãëëòèí îðäåí³ð ýí à÷ëãäâ.
Ñàœºšèí Áîñÿ ò¢ð¢-ç¢ä¢ ¢çš ´ññí áîëâ÷í õ´âò³ ¢¢ä³ëòèí õààëºàí îëš, áèëã³í ´ðëš, ò´ðñêí êåëí-óëñèí áàõìš áîëñí îëí äåãòðì¢ä ¢¢ä³š ºàðºâ. Ýâð³ííü íàñí-šèðºëèí òóñêàð Áîñÿ Áàäìàåâíà òîäðõà êåâ³ð ö³³ëºš "¥í÷í³ êèøã - ´âðòíü" ãèäã äåãòðò³í áè÷š³í³. Ýí ñîíüí äåãòðíü îðñ êåëíä îð÷óëãäàä øèäð Ìîñêâàä áàðëãäâ. Ýí éîâäë Ñàœºšèí Áîñÿí óìøà÷íðò èê áàéð áîëñíü ìàºä óãà. Íåðò³ áè÷³÷ "Ò´ðñêí³ ê¢¢êä óëñ" ãèäã äåãòðò³í Ò´ðñê³í õàðñã÷ Àëäð ä³³íä îðëöñí ìàíà íåã ºàçðà ꢢêä óëñèí òóñêàð òóóðìšòà íåðäèíü ñåð㳚, ñåäêë³í ò³âš áè÷ñìí. "Ýäí³ ³ð¢í íåðäèíü áèäí êåç³ä ÷èãí ìàðòõ ç´â óãàâèäí", ãèš äåãòðèí í¢ð ¢ãä³í ýí áè÷ñìí. Ýí óõàí-ñåäêë³í ø¢ëã÷ îëí ¢¢ä³âðì¢ä³ðí áàòëš ìåä¢ëñìí. ¡ëã¢ðíü, "ijí áîëí äóðí", "Õàñàí", "Ïàðòèçàí ê´â¢í", "Ñàëäñèí ýê", "¡ííä ¢êë óãà", "Àíòîíèíà", "Šèðºë áîëí Áààòð" ãèäã ïîýìñ áîëí ø¢ëã¢ä çààš áîëõìí.
Ñàœºæèí Áîñÿëà áè 1978-÷ šèëä Õàëüìã Òàœº÷èí áè÷³÷íðèí Íèèö³íä ò¢ð¢í áîëš õàðºëàâ. Òåð öàãàñ àâí áèäí õàìäàí îëí ä³êš óìøà÷íðëà áîëñí ëèòåðàòóðí õàðºëòñò îðëöëàâèäí. Áîñÿ Áàäìàåâíà ýýëò³, ´ð-´â÷ ñåäêëò³, öàºàí ñàíàòà ê¢í áîëš íàíä òîäëãäâ.
Ñàœºšèí Áîñÿí ò´ðš ºàðñíà 100 íàñíà ´´íë³íü Õàëüìãèí óðí ¢ãèí ëèòåðàòóðò äóðòà óìøà÷íðèã é´ð³š, íåðò³ ìàíà ø¢ëã÷èí ç´´ðèíü ³ð¢í³ð õàäºëš, îëçëš, íåðèíü ´ðãš¢ëš éîâõìí ãèš é´ð³š³í³â.

Ýëüäø³ Ýðäíü,
Õàëüìã Òàœº÷èí áè÷³÷íðèí
Íèèö³í³ àõëà÷