Ýýšèí ç¢ðêíü áàéðàð ä¢ðêëí³

Ýí šèë äåêàáðü ñàðä áèäí õàëüìã óëñèã õàð ã´ð³ð öààšëà õàðºóëàä, îëí ³ìòí³ õîðòíà íåð 碢뺳ä õîë Ñèâðèí ºàçðóð òóóâðò èëã³ñí³ñ àâí 75 šèë áîëõ. Ìàíà àõ ¢éèí óëñ ä³³í³ áîëí òóóâðèí ê¢÷ð çîâëœãèã äààš ºàðñí óëñ áîëšàíà. Ýäí ä³³í³ öàãò òûëä ê´äë³ä, ò´ðñêí ºàçð-óñàí õîðòíàñ ñóëäõš éîâñí ýöêíðò³í áîëí àõíðòàí äóëàí õóâö óéš, ´ëãš áåëääã á³³ñìí. Ê¢¢í³ ºàçðò òóóâðò òóñàä, ´ðê-á¢ë³í ´ëí ¢êë³ñ õàðñš àâõèí ò´ë³ ýðò ê¢÷-ê´ëñí³ õààëºàí ýêëñìí.
Èâàí Ìàíäæèåâè÷ áîëí Àëåêñàíäðà Øàïøàíîâíà Ëóçóíãîâèõí áàñ öóã ýí ê¢÷ð-ê¢íäèã äààºàä, ò´ðñêí ºàçðòàí õ³ðš èð³ä, îëí šèëä³í ¢íí-÷èê ñåäêëò³º³ð ê´äë³ä, ꢢêä³í ´ñê³ä-áîñõñí óëñ áîëšàíà. Ýäí³ ´ðê-á¢ë Õàð ªàçðà ðàéîíà Áóðîâîé ñåë³í³ ³ìòí äóíä òîîìñðòà, ê¢íäò³ ãèš òîîëãäíà. Ýäí õàìäàí ò³âí ºóðâí šèëä³í íè-íåãí á³³š, çóðºàí ¢ðíä³í ÷èê ñóðºìš ´ã÷, îëíà õîðìàä áàãòš éîâñìí. ªóíäë ò´ðõä, îäà ãåðèí ýçí óãà, ãåìèí óðøãàð 2013 šèëä ñ³³º³í õ³³â. Àëåêñàíäðà Øàïøàíîâíà ꢢêäò³í áîëí à÷íð-çååíðò³í í¢äí-àìí áîëš, ñ¢â-ñåëâã³ðí ä´œ áîëíà.
Îäà ýýš îòõí Ýðäíü ê´â¢íä³í á³³š, à÷íðàí õ³ë³š³í³. Îëí à÷íð-çååíðíü ýýšèí ´´ð öóãëðõëà, Àëåêñàíäðà Øàïøàíîâíà Ñèâðèí òóñê òîäëâðìóäàí ñåð㳚, šèðºëèí õààëºäíü ó÷ðñí êåñã éîâäëûí òóñêàð õóâàëöíà. Õàëüìãóäûã Ñèâð¢ð í¢¢ëºñí³ ´ìí í³³ìò³ Øóðà ꢢêí õîéð ýã÷ò³º³í áîëí ýêò³º³í Êàñïèéñê ðàéîíà Öàºàí Íóð ñåë³íä á³³ñìí. Íåã ä³êš ´ð¢í ýðò õîéð ñàëäñ ýäí³ ãåð¢ð îðš èð³ä, õóâöàí àâàä, ºàçàðàí ºàðòí ãèš êåëâ. Ýêíü óóëÿä, áè÷êí ºóðâí ꢢêò³ºèíü àëüäàðàí àâ÷ éîâõàð á³³õèíü ñóðâ. Áîëâ ñàëäñìóä ÿìàðàí ÷èãí ö³³ëºâð óãàºàð, øóëóºàð ºàðòí ãèš çàêâ. Õ³ðíü ýã÷íü äàðóíü ꢢêäèí õóâöí á³³ñí àâäð àòõàä, ãåðò³ñí àâ÷ ºàð÷ ÷àäâ. Õàðì ò´ðõä, Ñèâð¢ð ê¢ðñí öàãò ýäí³ àâäðèã õóëõà àâàä, ýäí ÿìàðàí ÷èãí õóâö-õóíð óãà ¢ëäâ. Ýäí êåñã õàëüìã ´ðê-á¢ëì¢äë³ õàìäàí íåã áàðàêä á³³äã áîëâ. 1945 šèëä ýêíü çîâëœäàí äàðãäàä, ñ³³º³í õ³³â, àðäíü ¢ëäñí ºóðâí ꢢêäíü ´í÷ð³ä ¢ëäâ. 1947 šèëä ýäí Àëòàéñê êðàéèí Òðîèöê ðàéîíà "Ïðîëåòàðñêèé" ñîâõîçèí 3-÷ ³œã¢ð í¢¢â.
- Òèèã³ð³í í¢¢š èðõë³, íàìàã áàãø ¢ç³ä, øêîëä ñóðõ äóðí á³³í¢ ãèš ñîíüìñâ. Òèèã³ä áè ýã÷³ñí ç´â àâàä, øêîëä îðàä, 4-÷ êëàññ ê¢ðòë ñóðâ. Ìàíà êëàññò õîéð õàëüìã ꢢêí ñóðäã áèë³, íààäêñíü öóºàð á³³ðí îðñ ê´â¢ä áîëäìí. Áè éè뺳í ñ³³í³ð ñóðäã áèë³â, òåã³ä áàãø íàìàã áóóëÿä, "ýí õàëüìã ꢢêí³ñ ¢ëã¢ð àâòí" ãèš íààäê ñóðºóëü÷íðò êåëäã á³³ñìí. 4-÷ êëàññ ò´ãñ³ñí ꢢêä-ê´â¢ä öààðàíäíü ðàéîíà öóòõëœ ñåë³íä øêîëä ñóðõ ç´âò³ á³³ñìí, ýã÷ì òèèã³ð³í éîâõ ç´â ´ãñí óãà,- ãèš òåð öàãèã òîäëš Àëåêñàíäðà Øàïøàíîâíà êåëí³.
Ýã÷ä³í ä´œ áîëõàð Øóðà ñààëü÷àð ê´äëäã áîëâ. Õ´´ííü ýäí ñîâõîçèí 2-÷ òîéãòà ³œãä í¢¢õë³, òåíä áàñ ñààëü÷àð ê´äëñìí. Òèèã³ð³í í¢¢ñí³ äàðó ýí áààõí Èâàí Ëóçóíãîâëà òàíüëäâ. Ê´äëìøèí õ´´í ýäí õàðºàä, òàëäàí áàº÷óäëà öàãàí äàâóëäã á³³ñèí òóñêàð ýýš òîäëõäàí äóðòà. Áຠíàñí ñ³³õí öàã. Ê¢íä ê´äëìøò ê´äëäã áîëâ ÷èãí, òóóâðèí çîâëœ ê¢÷ð áîëâ ÷èãí áààõí óëñ àñõíäíü äó-áè ºàðºàä, öàãàí ñåðãìšò³º³ð äàâóëäã á³³ñìí. Á³³ðí ê´â¢ä áàÿí òàòàä, ꢢêä äó äóóëàä, áàº÷óä õîîðíäàí òàíüëääã áèë³. Ñèâðèí óëñ õàëüìãóäëà ¢¢ðë³ä, ýäí ê´äëìøò³í ºàâøóí, ³ìòíë³ ýýëò³, áèëãò³ áîëšàõèã ìåäâ. Øóðàí ýã÷íü þì óéäã ìàøèíêò³ áèë³, ºàðòàí ýâò³ áåð êå-ñ³³õí á¢øì¢ä óéäã á³³ñìí. Ä¢ ꢢêíä³í ñ³³õí á¢øì¢ä óéäã äååð³í òàíüë-¢çë áåð³÷¢äèí ñóðâðàð ÷èãí áàñ óéäã áèë³. Ýýšèí òîäëñàð, ê¢íä öàã áîëâ ÷èãí áàº÷óä êååðõä³í äóðòà á³³ñìí. Èê õàäàñèã õàëóëàä, ¢ñ³í àòõðóëäã á³³ñèã ýýš òîäëš èí³í³.
1958 šèëä Øóðà ýã÷íðò³º³í Õàð ªàçðà ðàéîíà Àðòåçèàí ïîñåëêä èðâ. ¥í÷í Èâàí ýëãí-ñàäòàºàí áàñ íààðàí í¢¢š èðñìí. Šèë äàâàä, Èâàí Øóðàí ýã÷ òàë èð³ä, 糜ã îðóëâ. Ýêíü ´œãðñí³ õ´´í ýã÷íü õîéð ä¢ ê¢¢êíä³í ýê áîëàä, ýäí³í àñðäã áèë³. Íààäê ýã÷íü õ³ðä ºàðàä, ñàëó á³³ñìí. Íåã-íåãíä³í ñåäêë³í ´ãñí áàº÷óäò ç´â ´ã³ä, áèéíü õ³ðä ýñ ºàðñí ýã÷íü íàñí-šèðºëèííü òóðøàðò çååíð³í àñðõä ä´œ áîëñìí. Õ³ðä ºàðñíà õ´´í À.Ëóçóíãîâà ò´ìð õààëºä ê´äëâ, ãåðèí ýçí Àðòåçèàíñê ÌÆÑ-ò òðàêòîðèñòàð ê´äëš éîâëà. Ê¢¢êäíü ºàðõëà, Èâàí Ìàíäæèåâè÷ øàâð ãåð òîñõ÷ àâàä, áààõí ´ðê-á¢ë ñàëó á³³äã áîëâ. Çóðºàí ¢ðò³ ýê ê´äëìø³ñí ºàðàä, ꢢêä³í àñðàä, ãåðò³í á³³â. Ýäí ýâð³ ìàë á³ðäã áîëâ, òåã³ä ãåðèí ê´äëìø ÷èëäìí áèø. Èâàí Ìàíäæèåâè÷ áîëõëà à÷òà àìðëºíä ºàðñí áèéíü 2012 šèë ê¢ðòë êååð ê´äë³ä, ´âñ áåëäëºí³ áîëí ç´´ëºí³ äààâðòà êåðãò øóíìºàºàð îðëöàä, í¢¢ðëã÷ ê´äë³÷ áîëš éîâñìí. È.Ëóçóíãîâ îëí šèëä³í ñåë³í³ ýäë-àõóí õàëõä ê´äëš éîâñí ò´ë³ä³í ê¢÷-ê´ëñí³ òóóðìšèí îðäåí³ II áîëí III äåâñœã¢äèí êàâàëåð áîëíà, ÂÄÍÕ-ä îðëöàä, öàºàí ì´œãí ìåäàëÿð à÷ëãäñìí.
Ýýš 16 à÷-çååò³, 9 šè÷-çååí÷ðò³, óäë óãà ä³ê³ä íåã šè÷ ºàðõìí. Çóðºàí ¢ðí öóºàð äóðòà ýðäì³ðí ê´äëš éîâíà, ýäí äóíä áàãøíð, ìåäèöèíñê ê´äë³÷íð á³³í³. Îëí à÷íð-çååíðíü ñóðºóëü ñóð÷ éîâíà, ç³ðìñíü ê´äëš³í³, öóãòàäíü ýýšíü ä´œ áîëõàð øóííà. Áèéíü áè÷êí³ñí àâí çîâëœ ýäëš ýðò õàð ê´äëìø êåš éîâñí Àëåêñàíäðà Øàïøàíîâíà àðº-÷èäë³ðí à÷íð-çååíðò³í äåì áîëíà. Ýíäðê öàã àìð áèø áîëšàõèã ìåä³ä, ê¢í áîëºíäíü çîâàä, ýäí³ šèðºë ñ³í-ñ³³õí áîëòõà ãèš ýýš çàëüâðíà. Àëüê íåã ñ³í ´äð áîëõëà, ꢢêäíü, ê¢ðãä-áåð³÷¢äíü, îëí à÷íð-çååíðíü áîëí šè÷íðíü ýýšä³í çî뺚 èð³ä, øóóãàä íèðã³ä îðêõëà, ýýšèí ç¢ðêí áàéðàð ä¢ðêëí³.
Ìàðèÿ ÅÑÈÍÎÂÀ
ÇÓÐÃÒ: Èâàí Ìàíäæèåâè÷ áîëí Àëåêñàíäðà Øàïøàíîâíà Ëóçóíãîâèõí