Áàº÷óä ìåäòõ³ ã躳ä

Óõàòà áîëí º³ðãò³ ê¢¢í³ òóñêàð
ѳí ê¢¢í³ ´´ð êåç³ ÷èãí çóºóäàä 㢢äã, õîâ àâ÷ èðäã ê¢í éîâäãèã öóºàð ìåäí³. Òåã³ä ÷èãí "Ñàðèí ´´ð íåã îäí, ñ³³íè ´´ð íåã šîºìäà" ãèäã ¢ëã¢ð á³³äã áèøèé. Òåð èèãâ, ýí òèèãâ ã躳ä õîâ-øèâ ç´´º³ä á³³äã ꢢíä, ¢í³ðòíü êåëõë³, éèð äóðãîâ. ѳí ê¢í ¢çñí ñîœññàí, ìó ê¢í óóñí-èäñ³í ãèäã. ѳí ê¢í ãèñí - óõàòà ê¢í. Óõàòà ê¢í òèèì ºàçðò áèë³â, èèì þì ¢ç¢â ãèí³. ª³ðãò³ ê¢í áîëõëà: "Î, áèäí ³ðê óóëàâèäí, ìàõ èäë³âèäí",- ã躳ä èäñí-óóñàí êåëäã.
ijê³ä "Ýööí ì´ðíä 㢢äë óãà, ´í÷í ꢢíä ä´œ óãà" ãèäã. "Ìó ãèš áè÷³ ä´´ãë, ñ³í ãèš áè÷³ çóºóä" ãèñí ¢ëã¢ð á³³í³. ߺàä ãèõë³ òåð ìó ê¢í ìàœºäóð ÷è ÷èâ³ä ¢ê÷³õë³, ÷àìä ºàðàí ´ã³ä òà÷ àâõíü áèç.
Áàòîð Àäó÷èåâèí ýê Øóðã÷à Ýðåíöåíîâíàí òóñêàð áè äîòðàí ñàííàâ. Òåð¢íä ³ìä á³³ñí äååðíü áóìá ò³âõ êåðãò³ ãèš ñàíšàíàâ. ªàíöàðí ãèøœ (àâàëüíü ýðò ñ³³º³í õ³³ñìí) ä´ðâí ¢ð³í àñðš áîñõàä, òåäíä³í ÷èê ñóðºìš, àõ ñóðºóëü ´ã³ä, ò´ðñêíä³í òóñòà, óõàòà-òîîëâðòà ¢ðä ´ñêñìí. Óóºí ê´â¢íü Áàòîð Êàíóðîâè÷ Îðí-íóòãèí Õ¢¢âèí äåïóòàò áîëàä, Õàëüìã Òàœº÷èí íåð äóóäóëàä ê´äëš³í³. Òåð ÿìàðàí èê ¢¢ë! Òàøð Øóðã÷à Ýðåíöåíîâíàí ꢢêäíü öóãòàí óõàòà. Óõàòà áîëàä òåäíèã öóºàð òàœº÷ä òîîìñðòà óëñ ãèš ê¢íäëí³. Áàòîð Êàíóðîâè÷èã áè éèð ê¢íäëí³â. Ýíäð ê¢öñí ê¢ö³ìšä³í ýí áèéíü, êåí³ ÷èãí ä´œ óãàºàð, ê¢ðñìí. Òàëäàí ꢢã äååð³ñíü àëò ê庳ä àñðâ÷í òóñ áîëøãî. ߺàä ãèõë³ àëüäàñ òåð èðš³õíü ìåäøãî. Òåã³ä ìó þì ¢ç³ä éîâõëà óõàí îðäã. Îäàõí Áàòîð Êàíóðîâè÷ ýêä³í íåð³äñí ø¢ëã³í íàíä ¢ç¢ëâ. Ìèí躳ð áîëõëà, éèð ñ³í ø¢ëã.
Ê´â¢íè ñåäêë³ñ
¥äð-ñ´ óãà,
Óíòë-êåâòë óãà,
¥ñê³ä-áîñõàä àâñí
Ýœêð ýê, òàíäàí,
Ýœêð ê´â¢íè ñåäêë³ñ
¥âäãäòíü ì´ðãš õàíšàíàâ!

Îäã³ öàãèí
áàº÷óäûí òóñêàð
¥äã³ öàãèí áàº÷óä íóðºëšäàí èê ñóðºóëüòà. Óõàòà. ²âðò³ ãèäã ÷àäìã, øóëóí-øóäðìã óëñ. Áîëâ òåäí äóíä þì êåõ³ð ñåääãî áàº÷óä áàñ á³³í³. Äàëà ñóðºóëü ÷èãí óãà, ê´äëõ³ð ÷èãí á³³õø. Õàð ê´äëìø êåäã óëñ äîðà óëñ ãèš ñàííà. Òåð õîîðíä õàð ê´äëìø êåëãî ºàçð äååð á³³š áîëøãî. Òåð ê´äëìøèã êåõ ê¢í êåðãò³ëì. ªàçð õàºëõ, ìàë ´ñêõ, áóóäÿ ò³ðõ, ´âñ õàäõ áîëí íàíü ÷èãí. Òèèì ê´äëìø ýñ êåõë³, ê¢í õàðºíàä ¢êõìí. ßìàðàí ÷èãí ê´äëìøèã ýâð³ííü ÷èäë³ð êåõ êåðãò³. Êåí þ ÷àäíà, òåð¢ã³í ÷àäñàðí êåõ ç´âò³. ×àääãî ê¢í òèèã³ð³í îðõ ç´âãî. Òèèì ê¢í òèèã³ð³í îðâ÷í ÷àäøãî, çóã ³ìòíä ìó ºàðºõ. Ê´äëìø êåš ÷àäøãî äååð³í òåð ê´äëìø÷ îðìèã òóñ óãàºàð ýçëõ. Òåã³ä ÷èãí ê¢í áîëºí çóã ìåäñ³í áîëí ÷àäñàí ê¢ö³õ ç´âò³.

Ò³ìê òàòäã, ³ðê óóäã óëñò
Îð÷ëœä ³ðê ò³ìê õîéðàñ êåðã óãà þìí óãà. Øóä º³ áîëõàñ íàíü þìí óãà. Êåõ ê´äëìøò, ê¢ö³õ äààëºâðò õàðøëíà. Ò³ìê òàòëºí ê¢¢í³ ýð¢ë-ìåíää ìó íèë÷³í ê¢ðãí³. Ò³ìê òàòäã óëñ íóðºëšäàí îîøãòàí, ç¢ðêíä³í ãåì àâíà. ²ðê óóõëàðí, êåðëäøãî, ã¢âäëäøãî ꢢíë³ êåðëäõè÷, íîîëäõè÷. Êåõ ê´äëìø³í êåøãî÷. Òåã³ä ÷èãí ³ìä á³³õ³ð ñåäš³õë³, ê¢í êåâò³ ÷èêò³í á³³õ³ð á³³õë³, ³ðê óóõìí áèø, ò³ìê ÷èãí òàòõìí áèø!
Áè à÷ ê´â¢º³í Òàãàíðîã áàëºñíóð ñóðºóëüä éîâóëšàºàä êåë¢â: "×è òèèã³ð³í šèðºõ³ð éîâšàõø÷, ê´äëõ³ð éîâšàíà÷. ߺàä ãèõë³ îäàíàñ àâí ñóðºóëü - ÷èíè ºîë ê´äëìø áîëšàõíü ìàºä óãà. Ñóðºóëü àâñíà õ´´í ÷è þ áîëâ ÷èãí êåš ÷àäõè÷. Òåíä³í ê¢í êåâò³ ÷èê³ð á³, õàìãèí ò¢ð¢íä ³ðê áè÷³ ó, ò³ìê áè÷³ òàò. ²ðê ýñ óóõëà, ³ìòíä ¢çìšò³ áîëõè÷, ò³ìê ýñ òàòõëà, ýð¢ë-ìåíä÷í áàò áîëõìí". Èèãš ãåð³ñëš à÷ ê´â¢º³í ñóðºóëüä ¢äø³ë³â. Áîëâ òåíä à÷ ê´â¢íäì îáùåæèòü ´ãñí óãà. Òèèãõë³ ê¢¢í³ ãåðò íåã õîðà í³³ì³äëë³âèäí. Òåã³ä ê´â¢í ñóðºóëèí òóðøò ê¢¢í³ ãåðò á³³º³ä ñóðºóëÿí ò´ãñ³ë³. Îáùåæèòü ýñ ´ãñíü íàì ñ³í áîëâ ãèš ñàíšàíàâ. Þœãàä ãèõë³ îáùåæèòüä á³³ñí áîëõëà, îëí ê´â¢äë³ õàìäàí á³³º³ä ìó àâúÿñ äàñõ á³³ñíü þìí áèø. À÷ ê´â¢ì êåç³í³ óíèâåðñèòåò³í ò´ãñ³ñí áèéíü, ³ðê ÷èãí óóõø, ò³ìê ÷èãí òàòõø.

Ò´ðñêí êåëí³ òóñê òîîëâð
Ìèíè òîîëâðàð, ýíäð ìàíà õàëüìã êåëí ê¢íä á³³äëä òóññí êåìä, òàœº÷èí øêîëìóäò õàìãèí ò¢ð¢íä áè÷êä¢äèã ò´ðñêí êåëíä îðóëõ êåðãò³. ¥äð áîëºí òåäíë³ õàëüìãàºàð ꢢíä³ä, êåëíä³í îðóë÷êàä, çîêàë äàñõõ êåðãò³. ߺàä ãèõë³ ò´ðñêí êåë³í ìåääãî ñóðºóëü÷íð õàëüìã çîêàë ÷èãí ìåäøãîíü ìàºä óãà. Õ³ë³ëòí, òåð Àð Êàâêàçèí êåëí-óëñ ýâð³ êåëí³ çîêàëìóäàí ñ³³í³ð ýñ ìåäâ ÷èãí ýâð³ííü êåë³í öóãòàí ñ³³í³ð ìåäí³. Êåç³ ÷èãí, àëüä ÷èãí ìåë ýâ𳺳ðí ꢢíä³ä éîâöõàíà. Ìàäí òåäí³ñ ¢ëã¢ð àâõ ç´âò³âèäí.
Òèèã÷ê³ä õàëüìã ê¢í ´ðê-á¢ëä³í ´äðèí äóóñí çóã ýâ𳺳ðí ꢢíäõ ç´âò³. Êåëíä õàðø áîëõ çàêà áàòëí ãèš³í³ ãèš îäàõí ñîœñëàâ. Íå òåã³ä! Àðâí ÷èãí òèèì çàêà áàòëš àâòõà! Ìàäí ýëãí-ñàäòàºàí ´äð áîëºí ãåðò³í õàëüìãàºàð ꢢíä³ä á³³õë³, ÿìàðàí ÷èãí çàêàí ìàíà êåëíä õàðø áîëøãîíü ëàâòà!
Ýñ ãèõë³ èèì ¢ëã¢ð. Õàëüìã êåë äåëãð¢ëëºí³ òóñò çàêà áàòëš àâñìí. Éèð ñ³í. Áîëâ êåìð áèäí îðñàºàð ꢢíä³ä á³³õë³, ÿìàðàí ÷èãí ñ³í çàêàí õàëüìã êåëíä òóñ áîëøãî. Êåëõä, ìèíè òîîëâðàð, ìàäíä õàëüìã êåëí³ òóñò îœäàí çàêàí êåðãò³. Òåð ÿìàðàí ãèõë³ òåð çàêàíàñ èøò³ Õàëüìã Òàœº÷ä ºàðäà÷àð ê´äëõ³ð á³³õ ê¢í ýðê áèø õàëüìã êåë ìåäõ ç´âò³.
dzðì õàëüìãóä êåë³í ñ³³í³ð ìåäí³, çóã ýâ𳺳ðí êåëõø, è÷í³. Þœãàä òèèì éîâäë ó÷ðšàõìá, ÿºàä ê¢í áèé³ñí è÷š³õìá? dzðìñíü áîëõëà: "Áè ýâ𳺳ðí ìóóºàð ìåäí³â, õàëüìãàºàð êåëõä³í ý쳚³í³â",- ãèöõ³í³. Ýì³õìí áèø! Ìóóºàð áîëâ ÷èãí, ´ð³ë ä´ðâí³ð áîëâ ÷èãí, òàëò-ìóëò áîëâ ÷èãí ò´ðñêí êåë³ðí êåëõ êåðãò³! ×àäñàðí, ìåäñ³ðí êåë³ä á³³õìí áîëšàíà! Ýíäð ìóóºàð êåëš³í³÷, ìàœºäóð íåâ÷êí ñ³³í³ð êåëõè÷, í´ê³ä¢ð ýí¢í³ñ ñ³³í³ð äó ºàðõè÷. Òåã³ä ´äð èðâ³ñ êåëí ÿñðàä éîâõ! Ñèâðò òóñõëàðí áèäí íåã ÷èãí îðñ ¢ã ìåääãî áèë³âèäí. Òèèã³ä îðñ çààãò á³³º³ä, ò¢ð¢ë³ä îðñàºàð òàëò-ìóëò êåëäã áîëâèäí, šèë áîëàä ìåääã áîëóâèäí. Îäà áîëõëà öóºàð îðñ êåë³ð ꢢíä³ä, ýâð³ êåë³í ìàðòàä õóóð÷àíà.
Õàëüìã êåë äåëãð¢ëëºíä ìàíà òàœº÷ä îëíä 糜ãëëºí³ ýâ-àðºñ ò³âö³í îðóëõ ç´âò³. Íåã ¢ë¢ õàëüìã òåëå¢çë áîëí ðàäèî. 60-÷, 70-÷ 80-÷ šèëì¢äò õàëüìã ðàäèîºàð çîãñë óãàºàð ãèëò³ õàëüìã êåëí ñîœñãäàä á³³ë³. Ðàäèîí ê´äë³÷ ×åíêàëèí Áàäì ò´ðñêí êåë³ð õàëüìã óëñèí áè÷³÷íðèí áîëí ø¢ëã÷íðèí ¢¢ä³âðì¢ä äàœãèí óìøäã áèë³. Òåð ÿìàðàí ñ³³õí êåëò³ äèêòîð áèë³! Òåð¢ã ñîœññí ê¢¢í³ ÷èêí³ õóšð õàíäã á³³ñìí. Êåë³í ìóóºàð ìåääã óëñ çàÿäàð ò´ðñêí êåëíä³í èšëä³ä, òåð¢íä³í óëì ñ³³í³ð äàñäã á³³ñíü ëàâòà. Îäà ìàíà ðàäèîä õàëüìã óëñèí áè÷³÷íðèí çîêúÿëìóä óìøäã ñîœñõâðèã ä³êí³ñ áîñõõ êåðãò³ ãèš ñàíšàíàâ.
Á³³ðí òåëå¢çëèí òóñêàð áàñ íåã ö´í ¢ã êåëõ³ð á³³í³â. Îäà òåíä ê´äëš³äã õàëüìã äèêòîðìóä ýíä¢ò³º³ð "¥ð¢í³ ºàðö" áîëí "Àñõíà ºàðö" ãèš ñîœñõâðàí íåð³äí³. "¥ð¢í³" áîëí "àñõíà" ãèñí îðñàºàð "óòðîì" áîëí "âå÷åðîì" ãèñí ¢ãì¢ä. ¡ëã¢ðíü, "´ð¢í³ èðâ - ïðèøåë óòðîì". Òåã³ä ÷èãí "¥ð¢í³ ºàðö", "Àñõíà ºàðö" ãèñí õàšºð, ÷èê³ð áîëõëà - "¥ð¢íè ºàðö", "Àñõíè ºàðö" ãèš êåëõ êåðãò³.

Áè÷š àâñíü
ÁÅÌÁÈÍ Î÷ð
(Öààðàíäíü áàðëãäõìí.)