Šèðí òàâí šèëèí šèñ³íä Šèãò³ šèðºë ýäëâ

Õîë Ñèâðèí ºàçðò áààõí Ìóóòë áîëí Áîëâñí Õåé÷èåâèõí ´ðê-á¢ë³í ´íä³ëºõ øèèäâð àâõëàðí šèðí òàâí šèë äàâàä, ýäí ýí ´äðèã îëí à÷íð-çååíð áîëí šè÷íð äóíäàí òîñõ ãèš íàì ñàíñí óãà áîëõ. Äèãò³ ýíäð, íîÿáðü ñàðèí 15-ä, ýäí õàíüöàä šèðí òàâí šèë áîëâ. Òàâí ¢ð³í ´ñê³ä, öóãòàäíü ñóðºóëü ´ã³ä, áóóðë ¢ñò³ ààâ ýýš õîéð 10 à÷-çååºèííü áîëí 4 šè÷èííü êèøãò áàãòš éîâíà.
Õàëüìã óëñ öààšëà õàðºàä, Ñèâð¢ð òóóãäõëà, ýäí³ ´ðê-á¢ëì¢ä Àëòàéñê êðàéèí Ðóáöîâñê ðàéîíä á³³ñìí. Áîëâñí "ßñíîå ñîëíöå" ãèäã êîëõîçä, Ìóóòë áîëõëà "Àëòàéñåëüìàø" çàâîäûí ä´œöë ýäë-àõóä ê´äëš éîâñìí. Òóãòíà ³³ìãèí êààêíàõíà ³œãèí ñàãñãóä àðâíà Ìóóòë Õåé÷èåâ Ñèâðò ýêò³º³í, 䢢ò³º³í áîëí õîéð ä¢ ê¢¢êò³º³í òóññìí, ä´ðâí àõíü ä³³í³ ºàëä àຠöóñàí àñõš, íåìøíðë³ íîîëäš éîâõ öàã áèë³. ¥ëñ÷³õ 䢢íð³í ¢êë³ñ õàðñ÷ àâõàð íàñíè äèãò ê¢ð³ä óãà Ìóóòë áóóäÿ õàäºëäã ñêëàäò í¢ê ìàëòàä, õàâòõäàí áóóäÿ àâ÷ èðäã á³³ñìí. Òåð¢ã³ðíü ààêíü õàø ÷àíäã áèë³. Çóã ç³ðìä³í ìàíà÷íð ê´â¢ã á³ðš àâàä, šå-ãèòëíü öîêäã á³³ñèã Ìóóòë Ýðåíäæåíîâè÷ ýíäð ´äð ê¢ðòë ìàðòõø. Ýêíü ãåðò³ñí àâ÷ ºàðñí ºóðâí øèðäã õóëäàä, õîéð ìèøã ºóéð õóëäš àâñí á³³š. Òåð¢ã³ðí ýêíü áóäà ÷àíàä, ꢢêä³í ´ëí ¢êë³ñ ³ìä-ìåíä ºàðºâ. Ýäíë³ õàìäàí á³³ñí 17 ´ðê-á¢ë ´ëñ³ä, ãåìí³ä, ê¢¢í³ ºàçðò ì´œêèíä ¢ëäâ. ªóíäë ò´ðõä, ýêíü Ñèâðèí ê¢÷ð çîâëœãèã äààš ÷àäñí óãà, òåã³ä ýäí öåðã³ñ áóóš èðñí àõèííü õ³ë³âðò ´ñâ.
Íåã ä³êš áààšíü Áîîâà Çóëàåâ Ìóóòëä òàëòàõíà ³³ìãèí ÷èèä³õí àðâíà Íàðìàí Àøêàí ꢢêí Áîëâñíà òóñêàð êåë³ä, ñ³³õí çàœòà, ³ìòíë³ ýýëò³ ꢢêíä ³ðê îðóëûé ãèš ñóðâ. Òåã³ä ꢢêí³ ýëãí-ñàäíü ç´â ´ãñí³ äàðó ýäí òåð öàãàð ìó áèø õ¢ðì ê庳ä õàíüöñìí. Ñèâðèí ºàçðò ýäí³ ´ðê-á¢ëä Íèêîëàé áîëí Çîÿ ò´ðš ºàðâ. Õàëüìã óëñèí íåðèã öåâðë³ä, ò´ðñêí ºàçðóðí õ³ðõ ç´â ´ãõë³, Õåé÷èåâèõí ò¢ð¢ë³ä Âîëãîãðàäñê îáëàñòèí "Ãîðíàÿ ïîëÿíà" ñîâõîçä ᢢðëñìí. Òåðíü ó÷ðòà, õààëºäàí Áîëâñí Íàðìàåâíà ãåìò³ä, ýí¢íä ýìíëºí êåðãò³ áîëâ, òåã³ä ýäí ýíä õîéð šèëä³í á³³ñìí. Òåíä Ñåðãåé ê´â¢íü ò´ðñìí. 1959 šèëä Ïðèîçåðí ðàéîíà Öàºàí Íóð ñåë³í³ 3-÷ òîéãòà ôåðì¢ð í¢¢š èðâ. Ýíä Ïåòð áîëí Ñàøà ê´â¢äíü ò´ðš ºàðâ. Äèãò³ ýäíèã íààðàí í¢¢š èðñí öàãò "Ïðèîçåðíûé" ñîâõîçä çóðºàí øèí òðàêòîð éè뺚 ´ãñí á³³š. Ì.Õåé÷èåâ ýäë-àõóí àõ èíæåíåð Ñ.Àíäæóøåâèí ñåëâã³ð òðàêòîðèñòíðèí êóðñò îðàä, ºóðâí ñàðèí ýðãöä ñóðàä, øèøëœ öààñ àâñìí. Ìóóòë Ýðåíäæåíîâè÷ òðàêòîðèñòàð ê´äëš, îëí šèëä³í í¢¢ðë³÷íðèí òîîä éîâñìí. Ê´äëìøò³í ºàâøóí, äààâðòà, äààëºâðèã çóðàºàñíü äàâóëš ê¢ö³š ¢íí-÷èê ñåäêëò³º³ð ê´äëš éîâñí Ì.Õåé÷èåâ "Ê¢÷-ê´ëñí³ òóóðìšèí ò´ë³", "Ñîöèàëèñòè÷åñê ä´ðëä³í³ äèèë³÷" ãèäã ìåäàëüìóäàð áîëí íàíü ÷èãí à÷ëâðìóäàð òåìäãëãäš éîâñìí. Áîëâñí Íàðìàåâíà áîëõëà ñåëüñîâåòèí áîëí ñåë³í³ êëóáèí á³³ð àõóëäã áèë³. Òåð öàãò ýäí ãåðò³í ìàë á³ðäã á³³ñìí, òåã³ä ê´â¢äíü õàøà-õààöàí öåâðë³ä, ìàë õ³ð¢ë³ä, áè÷êí³ñí àâí ýê-ýöêä³í ä´œ áîëäã äàññìí. Ñóðºóëÿí ÷èãí ýäí ñ³³í³ð ñóð÷, øêîëûí á³³äë-šèðºëä øóíìºàºàð îðëöš, ýê-ýöê³í áàéðëóëäã áèë³.
Ïåòð ê´â¢íü òîäëñàð, Öàºàí Íóð ñåë³íä ðàäèî á³³ñìí, òåã³ä òåð¢ã³ð äîëàí õîíãèí ýêëö³ð ´ð¢íäíü êåí³ ê¢¢êä ñóðºóëÿí ñ³³í³ð ñóðäãèí, êåí äóòàä, ãåðèí äààëºâðàí ýñ áåëäñí³, êåí ÿìàðàí ê¢ö³ìš á³ðñí³ òóñêàð 糜ãëäã á³³š. Òåã³ä ñóðºóëÿí ìóóºàð ñóðäã ñóðºóëü÷íðèí òîîä îðõëà, ýê-ýöêíü ºóíäõ ãèš ýäí ñàíàä, ê¢ö³ìš³ðí áàéðëóëõàð ç¢òêäã áèë³. dzðìä³í ìó òåìäã àâõëàðí ýäí éèð çîâäã áèë³. Ýöêíü ýäíä ºàð ê¢ðäãî áîëâ ÷èãí ýäí ø¢ð¢í õ³ë³ö³ñíü ³³äã á³³ñìí. Îäà áèéñíü ýê-ýöêíð áîëí ààâ-ýýšíð áîëñí áèéíü ýäí òåð öàãèã òîäëš, ýê-ýöêèí ñóðºìšèã ¢íëí³.
- Ìàíà ýê-ýöê êåðëäš, íåã-íåãíä³í ø¢ð¢ò³ ¢ã êåëš, òàëäàí óëñèí òóñêàð ò´ð êåš, õàðà ñóóš öàãàí ¢ð³äãèã áèäí íåã ÷èãí ä³êš ¢çñí óãàâèäí. Ìàäíèã áè÷êí³ñ àâí ê´äëìø êåäãèã äàñõš, ÿìð ÷èãí äààëºâðèã ê¢öäíü ê¢ö³º³ä, äààâðòà áîëõèã ýâð³ ¢ëã¢ð³ðí çààñìí. Öóãíü äèãò³-òàãòà, öåâð-öåð áîëõ ç´âò³ã ìàäíä ýöê áàñ äàñõâ. Ýöêìäí ÷àœº íåêâðò³ ê¢í. Ê´â¢ä áàò öîãö-ìàõìóäòà, ÷èê õ³ë³öò³, êåëñí ¢ãä³í ýçí áîëäã, ê´äëìø÷ áîëõ ç´âò³ ãèš ìàäíèã ñóðºäã á³³ñìí. Ýöêèí ñóðºìš ìàäíä šèðºëèí õààëºä òóñòà áîëâ, - ãèš Ïåòð ê´â¢íü êåëí³.
Õåé÷èåâèõí³ ´ðê-á¢ëä õàëüìã àâúÿñàð ꢢêä ê¢í ãåðèí ÷èìã áîëš, ꢢêä³í àñðàä, öóºàð öàäõëœ, öåâð õóâöòà á³³õ ç´âò³ á³³ñìí. Áîëâñí Íàðìàåâíà äàëà ¢ã óãà, š´´ëí çàœòà, ãåðèí ýçíä³í èòêëò³ ¢ð-èíüã áîëàä, ꢢêä³í àðäíü îðš àñðñìí. Ýäí³ ãåðò èê êåç³í³ñ àâúÿñò òîõðñàð 12 ÷àñèí àëäíä ¢äèí õàëóí õîò áåëí á³³äìí. Îðš èðñí áåð³÷¢äò³í ÷èãí õàäì ýêíü ñ¢â-ñåëâã³í ´ã÷, ´ðê-á¢ë áàò áîëí íèèò³ áîëõèí íóóâ÷èíü çààš ´ãäã á³³ñìí. Ê´â¢ä³ñíü Ïåòð ò¢ð¢ë³ä ãåð àâñìí, òåã³ä îðš èðñí áåð³í ýäí ꢢêíë³ðí ³äë òîîëš, ñóðºóëü ñóð÷ éîâñí öàãòíü Êåðìí à÷ ꢢê³í õ³ë³š, áààõí ´ðê-á¢ëä èê ä´œ-òóñàí ê¢ðãñìí. ªó÷í šèë øàõó õîîðàí ýäí³ ´ðê-á¢ëä îðš èðñí Ëèäèÿ áåðíü õàäì ýê-ýöêèí òóñêàð á¢ë³í³ð êåëš, ýäí³ à÷èíü õ³ð¢ëš, ç¢ðêíè õàíëòàí ´ðãš ýäí³ñ ¢ëã¢ð àâäãàí êåëâ.
Ëèäèÿ Äàâäèíîâíàí êåëñ³ð, õàäì ýêíü îíüäèí ãåðèí ýçí³ êåëñ³ð á³³äìí, ´ìí³ñíü õ³ð¢öš ¢ã êåëäãî, éîñòà õàëüìã áåð áîëàä, òåð¢í³ õàšóäíü éîâäìí. Áåð "ºàð ãèõë³ - ºàðäã, îð ãèõë³ - îðäã" ãèš õàëüìã óëñ èê êåç³í³ êåëñíü õàðà ¢ãì¢ä áèø áîëšàõèã ýí Áîëâñí Íàðìàåâíàí ¢ëã¢ð³ð ìåä³ä, ´ðê-á¢ëä çàëó ê¢í ºîëëã÷ áîëõëà ´ðê-á¢ë íèèò³, êèøãò³ áîëäãèã òîäëš àââ. Õàäì ýê ýöê õîéðíü šèðí òàâí šèëä³í êåí íåãí³ííü ñåäêë ìåäš, áàéð-çîâëœãàí ³äë õóâàëöš, íåã-íåãíä³í èöëò³ ò¢øã áîëš éîâõíü ê´â¢ä-áåð³÷¢äòíü ¢ëã¢ð-¢çìš áîëšàíà. Äîðàñ ´ñ÷ éîâõ îëí à÷íð-çååíðíü ÷èãí ààâ-ýýš³ñí áàñ ¢ëã¢ð àâ÷, ñåäêëäíü òóññí èíüã³í îëš íàñí-šèðºëä³í õàìäàí šèðºõ ê¢ñëò³. Ýíäð ýäí³ ´ðê-á¢ëä õîéð à÷ áåð, õîéð à÷-çå ê¢ðãí á³³í³, ýäí ýí íèèò³ ´ðê-á¢ëèí ãåø¢ä áîëñíäàí áàõòíà.
- Õåé÷èåâèõí³ áåð³÷¢äèí íåðí äååð³ñ õàäì ýê ýöê õîéðòàí èê õàíëò ´ðãš, èèì îí÷òà ´´íä ê¢ðñíë³íü ³ð¢í ñåäêë³ñí é´ð³š³í³â. Èèì óëñ ´äã³ öàãò õîâð ãèš êåëõ êåðãò³. Îðš èðñí áåð³÷¢äò³í ýäí ºàðëäñí ýê-ýöê ìåò áîëàä, šèðºëèííü äàìøëòàðí õóâàëöš, ñ¢â-ñåëâã³ðí ÿìð íåã ò´ð õàºëõä ä´œ áîëš, à÷íð-çååíðò³í í¢äí-àìí áîëš éîâíà. Ìàíà ààâ ýýš õîéð ìàäíä õàâðèí íàðí áîëš îëí à÷íð-çååíðèííü áîëí šè÷íðèííü êèøãò áàãòš éîâòõà. Àëüõí äååð³í ìàõ ÷àíâ ÷èãí ýäí³ à÷-òóñ áèäí õ³ð¢ëš ÷àäøãîâèäí,- ãèš Ëèäèÿ áåðíü êåëí³.
1988 šèë³ñ àâí ìåä³òíð Ýëñò áàëºñíä á³³í³, äàññàðí õàðà ñóóš ÷àääãî áîëàä, ýäí ýâð³ ãåðèí ºàçà ñàä-ºàðóä ò³ðš éîâñìí. Ìóóòë Ýðåíäæåíîâè÷ áîëí Áîëâñí Íàðìàåâíà ýíäð îð ºàíöõí Çîÿ ꢢêí³ííü êèëìšò³ õ³ë³âðò á³³í³. Çîÿ Ìóòëÿåâíà ýðäì³ðí ýì÷, òåã³ä ýê-ýöê³í àðäíü îðš õ³ë³š³í³. Ê´â¢ä-áåð³÷¢äíü ýê-ýöêä³í äàðó-äàðóíü çî뺚 èðš, ìåíäèíü ìåäí³. Íàñí èð³ä,îëí ç¢ñí øàðõ çîâàäã áîëâ, í¢äí³ õàðàíü ìóóðâ, öîãö-ìàõìóäíü øàðêëíà, áîëâ ê´â¢ä-áåð³÷¢äíü, à÷íð-çååíðíü áîëí šè÷íðíü ãåðòíü öóãëðõëà, ìåä³òíð šèâð óðºñí ìåò áàéðëíà. ѳí àâúÿñò òîõðñàð, àâãóñò ñàðèí 15-ä ýäí ýê-ýöêèííü ãåðò öóºàð öóãëðš, Ìóóòë Ýðåíäæåíîâè÷èí ºàðñí ´äð òåìäãëí³. Òåð öàãò ààâ ýýš õîéðíü à÷íð-çååíðèííü šèðºë³ð ñîíüìñš, ýäí³ ê¢ö³ìšä, šè÷íðíü ýð¢ë-ìåíä ´ñ÷³õä áàéðëíà. ªàíöõí ꢢêíä³í áîëí ä´ðâí ê´â¢íä³í ñóðºóëü ñóðºâ, òåäíü ýðäì³ðí ê´äëš éîâíà, ýäí ýê-ýöêèííü íåð ´´ä³í á³ðš, ´ëç³ò³ ñ³í ¢ðä áîëš ´ñâ. Íèêîëàé Âîëãîãðàäñê îáëàñòüä Ñåðàôèìîâñê áàëºñíà òîñõëòûí òåõíèêóìä, Çîÿ Ñåâåðî-Îñåòèíñê ìåäèöèíñê èíñòèòóòä, Ñåðãåé Ñàðïóëü áàëºñíä ñåë³í³ ýäë-àõóí èíñòèòóòä, Ïåòð ÊÃÓ-ä áîëí Àëåêñàíäð ÑÃÀ-ä ñóðàä, îëí äóíä òîîìñðòà óëñ áîëâ. Êåëõä, ºàíöõí ê¢ðãíü Èâàí Ñàíäæè-Ãàðÿåâ Õàëüìã Òàœº÷èí ñîéëûí à÷òà ê´äë³÷, íåðò³ æóðíàëèñò á³³ñìí, "Õàëüìã ¢íí" ãàçåòä îëí šèëä³í ê´äëš éîâëà. À÷íð-çååíð äóíä ýì÷íð, þðèñòíð áîëí áàãøíð éîâõíü áàñ ìåä³òíðò áàõìš áîëíà.
Ýíäð Õåé÷èåâèõí³ ´ðê-á¢ëä îí÷òà áîëí áàéðòà ´äð áîëšàíà. Ýœêð ààâ-ýýšíü ´ðê-á¢ë³í ´íä³ëºñí³ 65 šèë ê¢öâ. ¥´ðõí ýëãí-ñàäíü, ꢢêäíü áîëí à÷íð-çååíðíü ààâ ýýš õîéðàí ýí ´´íë³ é´ð³š, õàíëòûí ¢ã³í íåð³äõìí. Áèäí ÷èãí ìàíà ãàçåòèí îëí óìøà÷íðèí íåðí äååð³ñ Ìóóòë Ýðåíäæåíîâè÷èã áîëí Áîëâñí Íàðìàåâíàã ³ð¢í ñåäêë³ñí é´ð³š, óò íàñ íàñëš, à÷íð-çååíðèííü áîëí šè÷íðèííü êèøã ¢çš, àìóëœ-ìåíä éîâõèã äóðäšàíàâèäí.
Íàòàëüÿ ÄÀÂÀÅÂÀ