Õàëüìã óíèâåðñèòåò ýäíèã õàìöóëâ

Ãåííàäèé - "Õàìäàí" ãèäã êåëí-óëñèí òåëåêàíàëä ê´äëí³, "Çàãàäêè îéðàòñêîãî ïðîøëîãî" ãèäã ò´ñâèí ò¢¢ðâ³÷ áîëšàíà. Àëèÿ áîëõëà Õàëüìã ãîñóäàðñòâåíí óíèâåðñèòåòä êèòä êåë çààš áàãøëíà. "Áèäí 2014 šèëèí ìàé ñàðä Õàëüìã óíèâåðñèòåòä áîëñí íåã êîíôåðåíöò òàíüëäñí áèë³âèäí. Šèëèí ýðãöä èíüãë³ä á³³š, ´ðê³í ´íä³ëºõ øèèäâð àââèäí", - ãèš Ãåííàäèé êåëâð³í ýêëâ. "Õàñã ꢢê äàõóëàä èðí³â ãèõë³òí ýëãí-ñàäíòí þí ãèâ?" - ãèš ñóðõëà: “Ñåäêë÷í òóññí áîëõëà, ÷èíè äóðí ãèš ç´âø³ðâ. Àëèÿ ñ³í ꢢêí áîëàä, ýëãí-ñàäíäì òààñãäâ. Íåì³ä êåëõä, ýëãí-ñàäí äóíä íåìø áîëí îðñ ꢢê ÷èãí àâñí çàëóñ á³³í³. Ýäí öóºàð õîîðíäàí íè-íåãí á³³öõ³í³. Ìàäí ÷èãí òåäí³ñ ¢ëã¢ð àâàä, ýâò³ á³³í³âèäí", - ãèš Ãåííàäèé õ³ð¢ ´ãâ. "Áèäí ´ðê-á¢ëä³í ýã÷-䢢º³ðí ä´ðâí á³³í³âèäí. Ä´ðâ¢ëí õàëüìã çàëóñò ìîðäëàâèäí. Ìàíà ´âêíð êåç³í³ öàãò áàðóí Êàçàõñòàíàñ íààðàí í¢¢š èðâ. Ä´ðâí-òàâí ¢éä³í ýíä á³³í³âèäí. Ýëãí-ñàäíàñ êåí ÷èãí ýíä³ñ í¢¢õ äóðí óãà. Áèäí öóºàð õàëüìã ºàçðèã ìàíà ò´ðñêí ãèš ñàííàâèäí. ͳ³šíð, ýëãí-ñàäí äóíä õàëüìãóä á³³í³. Õîîðíäàí éèëºë ¢çëãî, òàíà, ìàíà ãèš êåëëãî á³³í³âèäí", - ãèš Àëèÿ êåëâ.
Ãåííàäèé Àëèÿ õîéðèí õ¢ðìä ꢢêí³ ýëãí-ñàäí ìåë õàëüìã ê´ãšì ò³âõèã ñóðàä á³³ñìí. Äîìáð, ºàðìàí àéñ ñîœñãäõëà, ýäí öóºàð äåãö áîñàä ³âðò³ ãèäã³ð õàëüìã áè áèèëöõ³ë³. ¥ðê³í ´íä³ëºñí öàãàñ àâí ãåðò³í Êîðíååâèõí Çóë, Öàºàí Ñàð áîëí íàíü ÷èãí õàëüìã áàéð òåìäãëí³. Ýí šèëèí àïðåëü ñàðä Ýëñò áàëºñíà Ãåðîéìóäûí Àëëåéä Ñîâåòñê Ñîþçèí Ãåðîé áîëñí õàñã áààòð Êàðñûáàé Ñïàòàåâä íåð³äãäñí ìåìîðèàëüí ñàìáð ñåêãäâ. Êîðíååâèõí ýí êåðã-¢¢ëäâðò áàñ îðëöâ.
Óðäíü Ã.Êîðíååâ Õàëüìã íîìèí öóòõëœä ê´äëš³ñìí. Òåíä õàëüìã, ìë êåë áîëí òîä áè÷ã øèíšëš³ñìí. ijê³ä áîëõëà Çàÿ-Ïàíäèòèí îð÷óëñí ´´ðä îð÷óëëºíà àðº-çàð÷ì, õàëüìãóäûí áóðõí-øàšíà îíöëã èê³ð ñóäëš éîâñìí. Êåñã äåãòð áàðàñ ºàðºâ: "¥äð áîëºí óìøõ ìààíü", "¥äð áîëºíà á¢ò³ëèí õóðàœºó", "É´ð³ëèí õàí", "Áóðõíà íîìèí ãåðë Èšëèí ê´â³ä"; òîîä áè÷ã³ñ áóóëºàä, îðñ êåëíä îð÷óëñí "Õóòãò Âëàäèìèð íîéíà òóóš", "Õóòãò Íèêîëàéèí º³³õìšò³ òóóš". Àëèÿòà õàìäàí ýäí õàëüìã êåëíä îðñí êèòä ¢ãì¢äèã øèíšëâ. Áàñ õàëüìã áîëí õàñã êåëíä á³³äã îëí ¢ãì¢ä³ð ñîíüìñíà. Àëèÿ õàñãàð ꢢíääãî áîëâ ÷èãí, ç³ðì ¢ãì¢äèã ìåäí³. Äóíäûí øêîëä ñóð÷àñí öàãòàí äàññí õàëüìã ¢ãì¢äèã îäà ê¢ðòë ìàðòàä óãà. dzðì õàëüìãóä ÷èãí òåä¢ õàëüìã ¢ã ìåäõø. Òåã³ä ýí áåð öóã ìàäíä ñ³í ¢ëã¢ð áîëš éîâíà ãèš êåëš áîëíà. Íåì³ä êåëõä, ýí¢í³ ýëãí-ñàäí äóíä õàëüìã êåëò³ íåã çàëó á³³í³. ¥âê ààâíü áàñ ñ³³õí ãèäã³ð õàëüìãàºàð ꢢíääã á³³ñìí. Àëèÿ ê´äëìøèííü õàëõàð "Õàëüìã-êèòä-îðñ ìàë-àäóñíà íåðäèí òîâ÷ òîëü" ãèäã äåãòð áè÷â.
Ãåðò³í Êîðíååâèõí õàëüìã ÷èãí, õàñãèí ÷èãí õîò êåí³, çóã íóðºëš éèðèí åâðîïåéñê õîòäã àâúÿñòà. Õàëüìã áîëí õàñã êåëí óëñèí õîò-õîîëûí òóñêàð êåëõë³, Ãåííàäèé èèì íåã ñîíüí þì êåëš ´ãâ. 1722-1724 šèëì¢äò ²ð³ñ³í Öàºàí õààíà ç³ðëã³ð Ç¢íºàð îðí-íóòãóð êåñã ýë÷íðèã éîâóëñìí. Îðñ ýë÷íðèã òîëºàëš éîâñí êàïèòàí Èâàí Óíêîâñêèé õààëºèí òóðøàðò ¢çñí-ñîœññàí áè÷³ä, òîäëàä é´âñìí. Ýí¢í³ õààëºèí çóðöñò èèì òàñðõà á³³í³. Öýâàí-Ðàáäàí õààíà ´ðã³ä ýë÷íðèã óãòàä àâñí öàãëà ýäíèã ´´ðä êåëí óëñèí îëí ç¢ñí õîò-õîîëàð òîîñí á³³š. ªóéðòà ìàõàð êåñí íåã õîò-õîîëûã òåð ´´ðäíð “áåøáàðìàê” ãèš êåëäã á³³ñìí ãèš Èâàí Óíêîâñêèé òåìäãëâ.
"Òóóšèí òóñêàð ýêë³ä êåëõë³, áàñ èèì íåã îí÷òà éîâäëûã òåìäãëõ êåðãò³. Ç¢íºàð îðí-íóòã õàñã óëñëà äàœãèí ä³³ëääã á³³ñìí. Òåã³ä ÷èãí, ä³³ã çîãñàõèí ò´ë³ áîëí õîéð óëñèí õîîðíäê èíüãëëòèã áàòðóëõèí ò´ë³ Ãàëäàí-Öåðí õààíà ç³ðëã³ð õàñãèí Àâëà õààíà íåã áîîöà áàòëöõàâ. Ìåš³í ´´ð á³³äã ´´ðäíð õàñã ꢢêäèã áóóëºòõà, ´´ðä ꢢêä õàñãóäò ìîðäòõà ãèš ýäí ¢ãöñìí. Ýí áîîöàã ê¢öäíü á³³äë-šèðºëä òîõðàš ÷àäñí óãà, çóã òóóšä ¢÷ðñí ýí éîâäë êåëí-óëñèí èíüãëëòèã áàòðóëõ ñåäêë-ñàíàã ìàäíä ¢ç¢ëš³í³", - ãèš Ãåííàäèé Êîðíååâ êåëí³. Òåã³ä ýí éîâäëûã àâàä õ³ë³õë³, õàëüìã õàñã õîéð êåëí óëñèí õîîðíäê èíüãëëò êåç³í³ñ àâí òîãòñí áèë³. Äàœãèí ä³³ëäš éîâñìí ãèñí ¢íí áîëâ ÷èãí, ò´âêí¢í öàãò õàìäàí íè-íåãí á³³öõ³ë³, õîéð êåëí óëñèã íåãä¢ëš³õ ´ðê-á¢ëì¢äèã ÷èãí òîãòàëà.
Àëèÿ Ãåííàäèé õîéð îëí í³³šíðò³, ýäí äóíä îëí êåëí óëñ á³³í³. Ýäíä ºàçàäûí îðí-íóòãóäò ÷èãí í³³šíð á³³í³. Êåëí óëñèí õîîðíäê èíüãëëò ãèñí ¢ã ýäíä õîîñí, ó÷ð-óòõ óãà þìí áèø. Ýâð³ ´ðê-á¢ë³ðí ÷èãí ýäí õàñã õàëüìã õîéð êåëí óëñèí áàò èíüãëëòèí òåìäã áîëíà.

ÀËÅÊÑ²Í Ñàíš