Хальмг цәәһин нәр

18-05-2024, 15:04 | Общество, Сойл

Кезә, кенә хальмг,
Келхд, үүдәсинь медхшв,
Зуг өрүн болһн
Зандрсн цәәһән буслһнав,
гиҗ хальмг улсин шүлгч Саңһҗин Бося җомбаһан магтҗ бууляд бичсн шүлгиг ода кен эс меднә, бал цецгин болн теегин каңкнсн үнр дотран шиңгәсн хальмг цәәд болхла ода кен эс дурта?! Келн- улсин заңшал-авъяс хадһлҗ делгрүлх күслтәһәр Хальмг Таңһчин Улсин Хурал 2011 җилд хальмг цәәһин Өдр зарлсн болдг, минь тер кемәс авн җил болһн хөн сарин һурвдгч бембә өдрлә эн улсин байр темдглдг болснь ода сән авъяст тохрв.
Хальмг цә яһҗ үүдв гихлә, эн туст олн зүсн тоолвр бәәдгчн. Нег домгт келгдсәр, җомба шаҗна йосрхлла батар залһлдата болдг мөн. Яһад гихлә, нег дәкҗ күндәр гемтсн Зуңква гегән долан хонгтан өрүн элкндән халун хальмг цә ууһад, аш сүүлднь эдгсн болна. Тиигснә хөөн цә чанад, бурхдт мөргәд, зул өргх заквр шаҗна улстан өгсн болҗ һарна. Тегәд чигн Зулын байр темдглҗ, хальмг цәәһин әрүн чинринь өөдлүлҗ, ирлцңгү йосрхл давулдг болснь тер, гисн нег тоолвр бәәнә.
Йириндән болхла, ХVII зун җилин чилгчәс авн Әрәсәд хальмг цәәг медҗ йовсмн. Хальмгин, Тыван, Уулын Алтан болн Бурятин улс нурһлҗдан хагсаһад шахсн ноһан цәәһин хамтхасд буслһад, цәәһән чанҗ йовсн болдг. Иим цәәг Китдин ар үзгәс болн Грузияс авч ирдг бәәсмн. Ах үйин улсин тодлсар чигн, җирдгч-далдгч җилмүдт мана лавкст минь иим цә даңгин хулдгддг бәәҗ, энүг үүләд, зәрмдән нам чавчад чигн агта гидг җомба чандг юмн.
Тиигчкәд ик кезәнәс авн хальмг цә нүүдл улсин бәәдл-җирһлд онц орм эзлҗ йовснь чигн мел үнн. У-өргн теегәр нүүһәд йовдг улс ус буслһад, деернь үс болн нань чигн тоот немәд, хәәснд цә чандг бәәҗ. ХVI зун җилин чилгчәр Дунд Азийәс Иҗлин көвәд ирҗ бәәршлсн хальмгуд бод мал болн мөрд олар асрдг учрар цә чанхларн, үс болн шар тос немдг болв. Малын сән идгүд хәәһәд, уданд теегәр нүүһәд йовсн кемд иим шимтә ундн кен- негнднь чидл урһаҗ, өлн йовсиг нам мартулдг бәәҗ. Давста, үстә, тоста хальмг цә ямр чигн гемәс гетлҗ, һаң халунд унд хәрүләд, киитнд болхла дуладхдг учрар энүг хотын чигн, эмин чигн ормд эдлдг бәәснь лавта юмн.
Генткн чинән алдрад, эвго болсн кемд халун җомбаһан ууһад оркхла, цогц- махмуд чаңһрад, күн амрад-сергсн болна, гиҗ келдг. Нег саамд царцад, ханядн күртәд, хол өвдхлә чигн хальмг цә эмндг биший…Тегәд эндр ик- баһ уга нурһлҗдан хальмг цә таасч ууна, өдр болһн өрүни кергән цәәһәр эклдг юмн. Дәкәд иим шимтә цә көкүл нилхтә экнрт, муурад цуцрсн кемд чигн туста болдг гинә. Зәрмнь болхла, зать, амт ясдг нань чигн тоот тәвәд, цәәһән чандг йоста.
Өдгә цагт болхла, мана җомба Хальмгт бәәтхә талын һазрмудар бас икәр күндлгдҗ, олн дунд тааслт олсн бәәнә. Маднла хам-хоша бәәдг Ар үзгин Кавказин олн келн-улс хальмг цәәг дурлҗ уудгнь даңгин соңсгдна. Кезәнәс авн хальмгудла хамдан ах-дүүһинәр бәәдг орсмуд, маңһд, хасг улс чигн хальмг цә ууһад дасчксмн. Тегәд альк нег цагт җомба уулго гертәсн һархлань, бийнь тас уга болад, толһань өвдсинь бас соңсч йовлав. Тедү мет мана цәәһин олз-туснь ик болна, гиҗ келх кергтә.
Цә идәни дееҗ гидг, тегәд өрүни цәәһәр дееҗ өргдг, герт орҗ ирсн гиичән хальмг улс хамгин түрүнд халун цәәһәр тоодг, ямр чигн керг күцәхәс урд цә ууһад йөрәл тәвдг кесг йосрхл бәәнә. Цәәг ааһд дүүргдго, кемтрхә савд кедго, цә цальгрулҗ күүнд өгдго, гиҗ мана көгшд келгднь басл орта юмн. Харм төрхд, эндрк баһчудын зәрмнь цуг эн тоотыг медхш, тегәд келн-улсин авъясиг эс күцәдгнь басл һундлта юмн болҗана.
Зуг яһдг-кегдг болв чигн манахс шин таньл гиичдән хотыннь дееҗ бәрүлҗ, хальмг цәәһән нерәддгинь мартад уга, гиҗ келгдсиг ода кен бурушаҗ чадх?..
Шагҗин Любовь
Редакцин архивәс авсн зург
Хальмг цәәһин нәр
Хальмг цәәһин нәр

Видео