Амулң эдлҗ эс болхий...

Күүкд күүнә җирһл ямр чигн цагт күнд болдг. Кезәнә мана ээҗнр кедү зовлң үзҗ муулян эдлҗ йовла. Зуг Төрскән харсгч Алдр дәәнә цаг давсн болвчн, ода күртл чееҗәрн зовад бәәнә. Юңгад гихлә тер цагт хальмгуд йосна цааҗла харһад, киитн Сиврүр туугдсн билә.
Дөнтә Маша күүкн арвн хойр үртә эк-эцктәһән Хакассин «Тёплая речка» гидг нертә селәнд тусв. Ик өнр бүләс Зина эгчтәһән хоюрн өнчрәд үлдснь тер. Дүүһинь бичкдүдин герт авад йовх гиснд эгчнь зөвән өгсн уга. «Терүгән дәкәд яһҗ олҗ авхв»? – гиснд дүүһинь үлдәв. Тер цагас авн эгчдән үлдәд, өрк-бүлднь үрн болҗ өсәд, нөкд чигн болад, күүкднь хәләһәд бәәв. Хара суусн уга. Кесг җил давв чигн, тер Сииврин цаг тодлхла, седклнь урсад бәәдг билә. Сөөни дуусн нүдән аньлго нөр уга кевтн бәәҗ «юңгад»? гиҗ сандг билә. «Эрүл-менд бәәнәв, идх-уух хот белн, эңкр үрд өсәд-босад әмтнәс дутлго йовна, ачнр-зеенр чигн гем уга...» Болв, невчкн зуур чееҗнь бүтәд, үүмәд, «юңгад тиим зовлңта җирһл минь... кен гемтәв...» – гиҗ санад, өрүн күртл нөр уга бәәдг учрнь тер. Не, кезәңкәр аав-ээҗнрин келсәр, «заясн заян» гиҗ, дотран зальврад, бийән тогтнулад, өмнк кергән күцәхәр санад-ухалад бәәнә.
Кех кергнь болхла, саак үкрән саах,өрүни хотан кех, ач-зе хойран сурһульднь йовулх... На-ца гитл, үдин хот белдх кергтә, хувц-хунран уһах, хаша-хаацан ахулх... Хәәмнь, күүкм ... хәәрлх кергтә... экнь эс эвлхлә, кен эвлхмн...
Асхни ора цагла цогц-махмуднь цуцрад, әмд бәәх угань медгдхш. Дәкн эрг-дүрг гиһәд унтсн болад, өр цәәтл ээҗ Маша нөр уга кевтнә.
Ю халҗахмб? Саак җирһлин халх... Саак Сиврин һашута цаг сангдла.
Эгчиннь өөр, сүүдртнь өсҗ бичкнәсн авн күүнә күүкд хәләҗ, теҗәлән олсн күүкн мөн. Хойр җилә сурһуль сурсн болв. Нурһлҗ орс багш гертнь ирәд, ном заадгнь сән. Цааранднь сурһуль сурдг арһ уга: эгчдән нөкд болх кергтә.
Бичкндк цаг гисн – сән цаг! Ямаран чигн учр-зовлң төрт авгдхш, цаг зуур мартгдна. Наадк күүкд-көвүд сурһулин хотнд наадад бәәхинь үзәд, җилвтәд, оньдин хәләһәд зогсдг билә. Тедн болхла, хар күүкиг бийдән дуудулад наадулдмн. Болв альвлдган хайх кергтә. Бичкн болвчн кех кергән мартхмн биш. Зуни цагла көл нүцкн гүүдг учрнь ил: өмсх һосн бәәввчн хармнад өмсдмн биш, үвл күртл хадһлх кергтә. Тер учрар нег дәкҗ көлин тавган хадаснд шавтулад, муульта юмн һарв. Хәрнь, нег орс бер тер хадасиг татҗ авад, нег юм түркәд эдгәв. Түрүн авгтан әәрстә тавг өвдсн уга, болв сарин туршарт көлнь зовад бәәсмн.
Альков, киитн хорад һанцарн кесгтән үлдхлә ямаран? Эгчнь көдлмштән... Өлссн чигн хулһн шал деегүр гүүхлә, бичкн чишкәд оддмн. Хоша бәәдг орс бер «наверное, маленькая голодная...» сансн кевәр, һартан хотын тасрха авч ордг билә. Ода санхла, залуһасн бултулад, керлдх гиҗ санад авч ирдгтнь насни туршарт ханлтан өрглә. Тернь чигн чик: оньдин өлсәд бәәдг цаг мөн.
Насн ирәд Маша күүкн көдлмшт һарв. Тернь сән юмн биш болв. Мод көрәдлһнд чигн һаран өвчүләд, нег хурһан икәр шавтав. Хамдан көдлҗәдг орс гергн шулун гидгәр һаринь киитн уснд булхулв. Тернь агчмин зуур мөств. Цааранднь хойр дууна һазрт бәәсн эмнлһ тал дахулад йовв. Тенд болхла эмчнр тиим баахн күүкн яһҗ нааран туссмн гиҗ үүмлдв. Бәрмт цаасн уга болснь харш болв. Дәкәд болхла, насн күрәд уга күүкн...
Сөөни арвн часла гертән күрцхәв. Зөвәр әәсн орс бер хаалһин туршарт хәләһәд йовв. Тиим бичкн цагт ик шавта өвчнд арһан барад, бийән бәрәд йовснь ямаран!
Тиигәд мууһан күүнд медүлл уга, зовлңган үзүлл уга, күүнд заргдад йовҗ тесв.
Экиннь үкл насни туршарт тодлгдад бәәв. Дөнтә күүкн экин толһан өөр сууҗ «Церн, тәмк өгич...» гиҗ ээрәд бәәхнь соңсгдла.
Тегәд чигн шулун гиҗ арвн зурһан настадан хәрд һарсн болхий? Төрскн һазртан ирәд, сән залуд одв. Арвн нәәмтәдән түрүн үрән әрә гиҗ һарһад, үкн гив. Саак эмчнр «хәәмнь, эврән баахн...» – гиҗ сана зовад, арднь орад, эдгәв. Дара-дарандан һурвн үрән һарһад, көлднь орулсн цагла, генткн авальнь гемтәд, нег зуур сәәһән хәәһәд үнн һазртан йовв. Хөрн йистәднь, сәәхн баахн цаглань, шиңкән җирһлин хаалһ ясгдхла, тиим һашута юм учрхла, кенә чигн чееҗ харңһурх! Болв насарн баахн болвчн бийән бәрәд, Экин седкл үрнд, үрнә седкл көдәд, гишң мана өвкнрин кезәнә келсәр, һурвн үрән өскәд-босхад, керлдәд чигн, шоглад чигн сурһмҗ өгәд, таалад чигн һаринь һанзд күргәд, көлинь дөрәд күргәд, җирһлин хаалһднь орулв.
Ээҗин кесн хот әмтәхн, сенр болна. Келхд, баахн берәчүдәс деер зер-земшәс әмтәхн хот кеһәд, үвлин цагла өрк-бүлән теҗәдмн. Байрта сән өдр күләлго, ачнр-зеенртән тааста хот кех дурта бәәсмн. Ода санхла, Санан Мингиян зе-ач хойрнь ик сурһульта болснь ээҗин ач-тус болҗань маһд уга.
Му бәәхдән зовлңган даасн, му һашута келснд төр эс авсн, киитн хол һазрт эгчтәһән өнчрәд, нег-негндән түшг болад йовсн, ахр җилдән сәәһән хәәсн авалин «үрнә төлә бә» гисн заквр күцәсн күүкд күүнә җирһл аштнь амулң эс болхий?
Маңҗин Ләрин Мария (Котваша) 1940 җилин туула сарин 2-т Хальмгин Хар Һазра района Деед Яшкулин Кармаковск сад нертә селәнд һарсмн. Сиврәс төрскн һазртан ирәд, Үстин района Үст селәнд бәәҗ, 2023 җилин мөрн сарин 29-д сәәһән хәәһәд үнн һазртан йовҗ одв.
Седклнь төвкнсн болх гиҗ санҗанав. Ардан тачал уга, үлдсн элгн-садндан кишгән өгч, сәәни орнд төртхә…

ТҮРВӘН Галина