Күүнә итклтә гисн иньг

Нүүдлч хальмг улс эргндк йиртмҗиг, моһлцг һазр деер бәәх әмтә тоотыг йир сән меддг бәәсмн. Бийдән теҗәл кех герин мал өскҗ йовсн деерән аңһучлад бас арһан хәәдг бәәсмн. Кемр итклтә иньг ноха уга болхла, мана өвкнрт му болх бәәсмн.

Ноха эврә хотн-хашаһан, малан харна, малч улст йир туста болна. Мана хөөч-адучнрин эркн нөкднь – дөрвн нүдтә тохмта барг нохас мөн. Эдн хөд хәрүлхд нөкд болна, чонас болн нань чигн махч аңгас малыг харсна. Аңһучнрт түргн гүүдг тәәһн ноха дөң болдг бәәсмн. Сурһсн ноха күүг кесг зүсн әәмшгәс, үкләс чигн харсч авна. Түүмрәс, усна уршгас күүг харсна.
Хальмг үлгүрмүд дунд ноха гидг үг олар харһна. Хальмг үлгүрмүдт ноха гидг үг тиим олар һарснь бас йорта. Ноха эзндән эңкр, эзән сән, му гиҗ йилһдго, эзнләһән күчр-күндинь дахад, сән нөкд болад йовдг юмн. Тер төләд «Эзән угатя гиҗ ноха һолх уга», «Зовх ноха зуульч кү дахдг» гиҗ келнә.
Аң-аһурсар дамҗад, нег үлү нохала дүңцүлҗ күүнә бәәдл үзүлнә. Үлгүрнь, хатуч, хармнч күүнә тускар иигҗ келҗ болҗана: «Ховдг нохан хоолд ясн тееглгддг», «Хармнсн юмн хар нохан амнд».
Нойн, байн күүнә догшн заң иим үлгүрмүд медүлҗәнә: «Нохала наадсн хорма уга, нойнла наадсн толһа уга», «Нойн урвач, ноха шарвадач», «Нойиг тоохларн, нохаһинь бас то». Деегүр саната күүг «Бийән бурхнд бичкә бод, үүрән нохала бичкә дүңцүл», гиҗ келдг бәәж.
Хальмг улс олмһа үгтә, келни билгтә болсарн ямр нег учрар келсн цагтан үлгүр бәрҗ келнә. Келхд, баахн күүкнә халхиг нохан зовкла ирлцүлсн үлгүр харһв: «Зуумтха нохан зовк улан, җирһлтә күүкдин халх улан».
Мал өскәд йовдг хальмгудт ноха тер малан харулхд ик тусан күргдг. Хулха орхла, чон малд орхла, ноха хуцад, эзндән докъя өгдг юмн: «Ноха уга әәл дүләтә әдл, ном уга күмн сохрта әдл», «Көгшн нохан хуцлһн өр цәәтл соңсгддг, көгшн күүнә сурһмҗ цуг җирһлд керглгддг».
«Ноха һурядан үкдго, күн өнчндән үкдго», «Ноха сүүлән зарна», «Ноха угад һаха хуцдг», «Нег бүдрсн ноха зу дәкҗ бүдрдг», «Һалзурсн ноха эзән чигн зуудг», «Гүүдг ноха яс кемлдг» гидг үлгүр бас олар олзлгдна.
Ноха күүнд туста болдг, тегәд нохаһас нөкд сурх заң-үүл өөрднрин дунд тогтсмн. Үлгүрнь, күүкдин шүдн унхла, хайдго. Тер унсн шүдән өдмг дотр чикәд: «Му шүдим авад, сән шүд өг», – гиҗ келәд, нохадан өгдг йосн бәәдг. Энүһәс үзхлә, эзән харсх онц чидлтәд нохаг тоолҗ, нохаһар йор, дом болһдг йовдл һарсмн. Йириндән күн найн нас зүүдг. Күн найн нас зүүх болснднь ноха бас тусан күргснә тускар өөрдин нег домг медүлҗәнә:
«Хурмстн Теңгр күүг Орчлңгин Замбтивд буулһад җирһл өгхләрн, дөчн нас тогтаҗ гинә. Эн хоорнд элҗгн гүүҗ ирәд, күүнлә хамдан йовнав гиҗ. Тиигхләнь: - Хөрн насан күүнд өг, – гиҗ Хурмстн Теңгр зәрлг болна. Элҗгн зөвшәрнә. Тиигтл ноха гүүҗ ирәд, күүнлә хамдан йовнав гиҗ. Тиигхләнь: - Хөрн насан күүнд өг, – гиҗ Хурмстн Теңгр зәрлг болна. Ноха зөвшәрнә. Тегәд элҗгн болн нохан дөчн насиг күн авад, найн нас зүүх болсн юмн гинә. Тер учрас күн дөчн нас күртлән күншң җирһнә, дөчн наснасн җир күртлән элҗгншң үр-саднаннь төлә зүткнә, җирн наснасн найн нас күртлән нохашң гер сәкҗ суудг болна».
Толь
Серсхр – чалча, му заңта, дими үг келдг күүнә тускар; брюзга, вздорный человек, («Серсхр – серкәс дор» – «Вздорный, брюзгливый человек – хуже кладеного козла»)
Һуря – эцсн, ярһа (ноха, чонын тускар); тощий, измождённый (о волке, собаке)
Бодх – санх; думать
Зуумтха – зууһач ноха; кусачая собака.

Барт белдснь МАНҖИН Намру