Шалтгта улсин зөвинь эвдҗ болшго

1992 җиләс авн инвалидмүдин Келн-әмтни хоорндк өдр темдглдг болв. Шалтгта улсин бачм чинртә төрмүд хаһлхин төлә Генеральн Ассамблей ирлцңгү шиидвр батлсн бәәҗ. Әрәсәд болхла нарт- делкән талдан орн-нутгудт мет авъяст тохрсар җил болһн бар сарин 3-д инвалидмүдин өдр темдглнә.Эннь эрмдгтә улсин җирһлд ямр күнд- күчр тоот, амр биш бәәдл учрдгин тускар дәкнәс олнд медүлхин төлә зарлсн өдр болҗана гих кергтә. Мана орн-нутгт инвалид улст социальн халхар немр мөңг,шаңһа дем һарһҗ өгч,эднә тетклһиг ясрулхар зүткдг мөн. Эн кемд шалтгта әмтнд эрүл- дорул улс арһ- чадсарн дөң- нөкд болдгинь бас өөдәнәр үнлх кергтә гиҗ сангдна. Тегәд минь эн өдриг ончлҗ,инвалидмүдт ямр туслмҗ күргдгин ,эднә зөвмүд яһҗ теткгдҗәхин тускар тодрхаһар цәәлһҗ өгснь бас чинртә нег төр болҗана,гих кергтә.
Шидр бидн Хальмг Таңһчин Хар Һазра района зарһин ахлач, Хальмг Таңһчд «Зарһчнрин Әрәсән негдлт» кемҗәлгдсн дааврта ниицәнә региона әңгин хүүвин гешүн Саңһҗин Оксанаг (зургт) Әрәсән Федерацин зарһин бүрдәцст инвалидмүдин зөвмүд яһҗ теткгдҗәхин тускар келҗ өгхинь сурвидн. Келхд, Оксана Анатольевна эн җилин така сард Әрәсән Президентин зәрлгәр эн өөдән үүлд шиидгдсн болдг. Эндр болхла төрскнч седклтә, гүн медрлтә эн баахн һардач эврә кергән даавртаһар күцәҗәхинь онц темдглхмн.
- Инвалидмүдин төлә сән кец- таал тогталһна керг Әрәсән Федерацин шаңһа социальн политикин һоллгч нег әңгнь болна. Эннь шалтгта улсиг шаңһа талас дөңнҗ, эднә социальн харслтын диг- дараг батллһна туск Конституцд батлгдсн зөрүллтслә лавтаһар ирлцҗәхнь мөн.
Эрмдгтә улст шаңһа дөң-нөкд керглгдҗәхнь маһд уга, юңгад гихлә минь иим улст хамгин түрүнд олна оньг тусхагдх зөвтә. Зуг нег үлү зарһин керг- үүлдвр бүрдәгдсн кемд минь эднә туст эврә зөвән күцц кевәр олзллһна болн зарһд орлцсн кемд эднә зөв тетклһнә туст нәрн төрмүд учрдг биший. Тегәд әрәсән зарһин халхар инвалидмүд ямр зөв олзлҗ чадхин болн бәәдл-җирһлд эннь яһҗ күцәгдҗәхин тускар бас нег тодрхаһар келх кергтә, гиҗ санҗанав.
Әрәсән Федерацин Конституцлә ирлцҗ, закана болн зарһин туст орн- нутгин цуг иргнмүд , хоорндан йилһл уга, кен- негнәннь эрүл- мендин бәәдлинь тоод авлго, әдл зөв эдлнә. Оңданар келхд, инвалидмүд наадк цуг иргнмүд мет зарһин керг- үүлдврт орлцҗ чадҗана. Энүнәс нань әрәсән зака үүдәгч керг, тер тоод «Инвали дмүдин социальн харслтын туск» шаңһа заканла ирлцҗ, шалтгта улст немр зөвмүд йилһгдсн болдг.
Тиигәд, Әрәсән Федерацин заканла ирлцҗ, I-ч эс гиҗ II-ч багмудын инвалидмүд, бичкдүд – инвалидмүд, бичкнәсн авн инвалид болн улс зарһд өңгәр эрлһән орулҗ чадна, эн кемд шаңһа мөңгнә тәвцән өглһнәс эдн сулдхгдна. Эннь эднә мөңг әрвлсн деерән шалтгта улс ямр чигн боомтг угаһар зарһин керг-үүлдврт орлцхин төлә сән таал тогтаҗана.
Эн кемд ямр болн чигн күүнә туст эврә зөвән харсхин төлә зарһд эрлһән орулҗ өгхин саамд ямр чигн харшлт учршго зөвтә. Туслң инвалидмүдин тускар келхлә, эдн зарһин гермүдт орҗ чадхин төлә шишлң давшур, эднә көлгнә төлә салу бәәрн тосхгдх зөвтә юмн, эннь эрмдгтә улст сән таал тогтахнь лавта.
Хальмг Таңһчин зарһсин гермүдт инвалидмүдин төлә сән кец- таал тогталһна туст ирлцңгү керг- үүлдврмүд күцәгдсн бәәнә. Мана таңһчин райодын болн балһсна зарһсин шишлң бәрмт цааснд болхла, шалтгта улсиг зарһин гермүдт оруллһна болн кергтә дөң күрглһнә халхар заавр барлгдсмн. Энүнәс нань таңһчин зарһсин гермүдин шидрк бәәрнд инвалидмүдин көлгнә төлә шишлң ормс һарһгдсн бәәнә, эннь Әрәсән Федерацд хаалһар йовлһна зокалмудла ирлцҗ, хаалһин шишлң темдгәр йиһгднә. Зарһин герт ордг һол үүдн күртл шишлң давшур бәәнә, зарһин герин бәәрнд орхин төлә докъя өггднә, онц үзгүдәр бичгдсн самбрмуд углҗ тәвгднә. Нүднә харань муурсн әмтнә төлә үүднд олн зүсн өңгтә темдгүд, зәңгллһнә шишлң кегдлмүд бәәдмн. Цуг темдгүд, бичгүд, нань чигн зәңгллһн зуг Брайлин үзгүд олзлҗ белдгднә. Зарһин гермүдин шидрк һазрт болн гермүдин дотрнь болхла, ямр чигн харшлт угаһар йовхин төлә инвалидмүдт зарһин дааврта улс нөкд болна. Шалтгта улсиг орулҗ авдг хорас болн зарһин сүүрмүд давулгддг бәәрн зарһсин гермүдин негдгч давхрт бәәршлнә. Райодын зарһсин гермүдт болхла, мууһар йовдг эс гиҗ тергн деер йовдг улсин төлә гермүдин негдгч давхрт санитарн хорас бас бәәнә. Энүнәс нань бәрмт цаасн бәәхлә, инвалидыг дахч йовдг шишлң кевәр сурһсн нохас бас зарһин герт орҗ чадна.
Зарһин сүүрт болхла, эрмдгтә улст зарһин кергин йовудын тускар тодрхаһар цәәлһгдх зөвтә. Инвалидмүд зарһин сүүр кезә, альд болхинь урдаснь медсн деерән зарһин кергин ашин тускар амн үгәр, докъя өгәд, һарарн заңнад эс гиҗ талдан эв-арһ олзлад чигн зәңглгдх йоста. Таңһчин зарһсин гермүдт углҗ тәвгдсн шишлң ормст болн зарһсин ниигмәнә сүлҗәнд чигн мууһар үздг улсин төлә көдлмшин диг-даран йилһгддмн.
Иргн болһн эврән бийнь зарһин сүүрт орлцад, эврән эс гиҗ эврә элчәр дамҗад зөвән харсч чадна. Болв мууһар йовдг, эврә хәләцән тодрхаһар медүлҗ чаддго улсин туст ирлцңгү зөвән күцәлһнә халхар җаңһрта бәәдл учрна биший…Эн кемд зарһин сүүр һардҗ давулҗадг зарһчнр инвалидин төлә зарһин наадк орлцачнрла әдл таал тогтах зөвтә. Үлгүрлхд, шалтгта күн эрүл-мендин бәәдлнь муурад, зарһин бәәрнд эврән эс ирҗ чадхла, зарһин сүүриг энүнә бәәдг ормднь эврән эс гиҗ видеозалһлдана эв-арһар дамҗулад давулҗ болна. Тиигчкәд кергтә болхла, шишлң орчулачнр эс гиҗ инвалид күүнд зарһчнрла болн зарһин керг- үүлдврт талдан орлцачнрла залһлда бәрхд нөкд болдг талдан мергҗлтнр чигн зарһин сүүрт бас орлцҗ чадхмн. Иргнмүдин эрлһәр сохр болн нүднә харань муурсн улсин төлә зарһин шиидврмүд Брайлин үзгүд олзлҗ белдгдх зөвтә.
Зәрм ормар инвалидмүдин туст эднә зөв харслһна халхар немр эв- арһс олзлгдҗ чадхмн. Үлгүрлхд, седклин гемтә улст зарһин сүүрин йовудт болҗадг хамг тоотыг чик кевәр медхин төлә шишлң мергҗлтнр кергтә болна. Эн саамд зарһин шиидврәр ирлцңгү шинҗләч батлгдна, энүнә дөң- нөкдәр инвалид эврә зөвән харсч чадҗана. Тегәд деер келгдсн туслмҗсиг олзлхин төлә инвалид зарһд ирлцңгү эрлһ орулҗ өгх зөвтә. Энүнә ашт инвалидмүдин сә хәәгдҗ, эдн бийснь эврә зөвән харсхин төлә ирлцңгү таал тогтх зөвтә болҗана.
Эндр эн төр босхгдҗахас иштә дәкәд нег тоотыг оньгасн алдҗ болшго гиҗ сангдна. Хальмгт бүрдәгддг олна көдлмшин тускар тодлҗ келий. Тиигәд өр- өвч, цаһан саната мана зарһчнр таңһчд давулгддг буйнч седклтә керг- үүлдврмүдт даңгин шунмһаһар орлцна. Келхд, Хальмг Таңһчд үүлддг «Зарһчнрин Әрәсән негдлт»цугәрәсән олна бүрдәцин региона әңгд орлцачнр инвалидмүдт болн шалтгта бичкдүдиг өскчәдг өрк- бүлмүдт дөң- нөкд болдгинь онц темдглхмн. Җил болһн сурһулин кем эклхин өмн өргнд инвалидмүд бәәдг бүлмүдт эдн сурһулин эд-тавр, дегтрмүд, хувц- хунр чигн хулдҗ өгнә. Энүнәс нань Шин җилин байрин керг- үүлдврмүдт бас орлцад, олн үртә болн баһ тетквртә өрк- бүлмүдт асргдҗадг шалтгта бичкдүдт онц белгүд нерәдҗ, эднә эк- эцкнриг чигн икәр байрлулна.

Белдснь Шагҗин Любовь