ЛУ МЕТ ХААНД – БАРС МЕТ ТҮШМЛ

Нүүдлч хальмг улс эргндк йиртмҗиг, моһлцг һазр деер бәәх әмтә тоотыг йир сән меддг бәәсмн. Кесг миңһн җилин туршт аһу ик һазр эзлҗ, йиртмҗин зүсн-зүүл хамгиг үзҗ, хамг эн тоотыг нерәдҗ, чееҗдән хадһлҗ, цәәлһҗ йовсн учрар хальмг келн – уурхан саң. Үгин чимг, күчн, гүн ухан амн үгин зөөрт, нег үлү үлгүрт болн цецн үгд бәәдг. Кесг миңһәд җилмүдт улсин уханд хоршагдҗ, өдгә цаг күртл келнд хадһлгдҗ йовх эн үглл гүн уңг-йозурта болҗана. Күн гих юмн экн-экнәс эргндк йиртмҗлә бат залһлдата болснд, цуг эргндк әмтә тоот күүнә уханд эврә нер зүүҗ, келнд орсмн. Өөрднрин үлгүрмүдт зерлг аң-аһурсна нерд йир олар һарна, тер тоод – чон, барс, туула, үнгн, арат, арслң, зан бол нань чигн. Эн кедү олн аң-аһурснас зәрмнь өдгә цагин Хальмгт бәәршдг аң биш. Болвчн урд цагт мана өвкнр бәәҗ йовсн Алта уулын дергд харһдг болн туульс-домгудт һардг аңгудын нерд болҗана.
Чон
Чон аң махч болдг болвчн, эн аңгиг зөрмг, әәмшг уга төләднь хальмг күн күндлнә. Эн аңгин нерн хальмг үлгүрмүдт хамгин олар харһдгнь орта болҗана. Яһад гихлә, чон малар теҗәл кедг, тегәд мал бәрҗәх эздүдин мөңк өшәтн болҗана. «Чон идв эс идв чигн амнь улан болдг». Чон кевтрин өөр мал көндәдго нег авцта. Терүг меддг малчнр хошин өөр бәәх чоныг көндәдго чигн. Эврә кевтрәсн кесг дуунад одҗ аңһучлдг юмнчн. Чон аң өрк-бүл тогтаҗ олар, сүргәр бәәнә. Эн аң нег үлү намрин, үвлин кемд йир догшн, әәмшгтә. Яаһад гихлә эн цагла киитнд даарад даң өлн йовна. Тегәд өлн чонмуд малыг демнәд дәәлнә. Чонын нег онцрлтнь – эннь хәәр уга, өршәңгү уга махч аң. Эн идхәсн үлүһәр малыг һарутлдг болҗана. Чон хөөнә хашад орхла, олн хө ална. «Нег малын мах идхәр, зун малын цус доласв», – гиҗ эн аң андһар өгч гиҗ хальмгуд келдг.
Хальмг үлгүрмүдт залу күүнә тускар келсн цагт зәрмдән чонар үлгүр бәрҗ келнә, «Эр күмн чонас бишинь ундг, чолунас бишинь иддг», «Залу күн зөрсән эс күцәхлә, нерән геедг, чон бәрсән алдхла, харhндг». Әмтнд дәәсн болад йовдг азд заңта залуһин тускар иигҗ келгднә: «Әмтнд ад болҗ, адунд чон болх». Чон аң махч болн өршәңгү уга болсн төләд чонын тускар «Чон җил болһн хагзлна, зуг заңгнь хүврдг уга»; «Чочхд баатр уга, чонд хөрлт уга» гиҗ хальмгуд келнә.
Барс
Хальмг үлгүрт барс гидг үг олар харһна. Эн зөргтә, чиирг аң мана теегт уга. Эннь уулын болн ө-шуһу модна зерлг аң болҗана. Тегәд кезәнәс нааран мана өвкнр эн аңгиг сәәнәр меддг бәәсмн, тедү мет хальмг улсин амн үгин зөөрт эн аңгин тускар келгднә. Әрәсән ханьд орхас урд хальмгуд Зүн Һар уулта һазрт бәәршлсмн. Тер төләд Алта уул, Хаңһа уул, Теңгр уул гиҗ хальмгудын амн үгин зөөрт дару-дарунь һарна. Тегәд чигн тер һазра аңгудин дүр хальмг амн үгин зөөрт, утх зокъялд чигн йовна. Барс һанцарн йовҗ аңндг. «Цуглрсн барсмудас баглрсн шаазһас» гиһәд келсн үг бәәнә. Эн үлгүрин утх-чинрнь иим. Барс кедү күчтә-чидлтә болвчн, баглрсн, күчән негдүлсн шаазһа шовунас дор болҗ һарчана. Эн үлгүрлә залһлҗ иигҗ келҗ болҗана: «Һанц күн күн болдго, һанц модн өр болдго», «Үүлн хурхла хур орна, олн күн хурхла үүл бүтнә».
Зөрсндән күрх уха орулҗ, хальмгуд залу күүнә зөрсиг демнҗ «Барсин сүүләс бичә бәр, бәрсн хөөн бичә тәв» гиҗ келнә. Бийән би гисн күн, чадх угаһан эс медсн ик саната күүнә тускар келхләрн «Базһулх күн барсин мөр мөрддг» гинә.
Барсин тускар үлгүрт келгдсн цагт энүнд зөрүд дүрнь мис болна. Тиигчкәд зәрмдән хальмг үлгүрмүдт «Сән сәәрвл – мис, му сәәрвл – барс», «Сәәг күндлхлә – мис, мууг күндлхлә – барс», «Му күн бийән барс мет меднә, сән күн бийән мис мет меднә», гиҗ келнә.
Йириндән үлгүрт барс аңгиг олн зүсн аңла ирлцүлҗ келгднә. Арслң, бүрү, элҗгн, сар-мөчн, бух, ирвсг гидг аңгудын болн домгин лу нерд харһна. Эн үлгүрмүд барс аңгин болн талдан аңгудын нер олзлҗ, күүнд уха, серл орулҗах күслтә болдг: «Лу мет хаанд барс мет түшмл», «Арслң, барс мет күчтә, алг бүрү мет номһн», «Уул деер барс тогльвл, уя деерк элҗгн үргдг», «Үзәд уга нойн – барс, күрәд уга һазр – там», «Өлссн барс күрклхлә, сар-мөчн модна үзүрәс ундг», «Идхд эр барс, кехд хашң бух», «Көдлхнь – көшә чолун, идхнь – ирвсг, барс».
Арслң
Арслң гидг үг хальмг үлгүрмүдт махч, күчтә аң болҗ үзүлгднә. Цуг әмтә юмн дунд арслң күчтә гиҗ темдглгднә, үлгүрнь, «Әмтә юмнд арслң бөк, әмн уга юмнд шар зусн бөк». Шар зусн бөк гисн үгин утхнь өвәрц. Зусн хальмг сойлд хойр юм батар наалдулдг, тер дотр, худ бәрсн хөөн зусар наасн мет ни-негн бәәх темдг гиҗ йорд орҗ, өдгә цагт чигн хүрмд одсн цагт бийләһән зус авч йовдг йорта. Тегәд чигн деер келгдсн үлгүрт шар зусн бөк болҗ тоолгдҗана.
Арслң зөрг, чиирг болсндан әминь эврән һарһҗ алсн аңгиг иддг, үксн, үрсн мах иддго аң. Энүнә тускар хальмг үлгүрт иигҗ келгднә: «Арслң кедү чинән өлсв чигн бөөлц иддг уга»; «Мергн кедү чинән өлсв чигн бүртг хот иддг уга». Арслң гидг үг хальмг үлгүрмүдт эрк биш өөдән чинртә үг болҗ олзлгдна, үлгүрнь, «Мергн маш әәмшгтә орнас зәәлхлә, цецнә темдг, арслң сүргин маңнаг алх цагт эс зулсн тенгин темдг».
Зуг ямаран болвчн чидлиг ухаһар авдг йовдлыг арслңгин дүрәр иим нег үлгүр медүлҗәнә: «Күчн төгссн арслңгиг ө төгссн туула алсн; Ө төгсхлә болв чигн күчтә дәәс дардг». «Ө төгссн» гиснь - медрлтә, өөтә болх.
Аң болһн эврә мек-тахта, терүгәрн бәәдг. Тегәд «Арслңгин күчн үнгнд зокхш, үнгни мек арслңд зокхш» гидг үлгүр бас орта.
Ирвсг
Ирвсг бас барсшң махсг аңгудын тоод орна. Эн аңгиг хумстн гиҗ келҗ болҗана. Атхсан тәвдго, хурц хумста ирвсг аң хальмг үлгүрт бас орсн бәәнә: «Ирсн гиичиг һундаҗ һарһхар ирвсгин хумснла харһсн деер» гиҗ келсн үгин утх өгәнч, гиич күүг күндлҗ тевчдг, хотыннь сәәнинь өгч һарһдг әмтнд кенд чигн медгдм үг. Эн үлгүрлә ирлцүлц «Хотын сәәниннь гиичд өг, хувцна сәәниннь эврән өмс» келҗ болна. Ирвсгин арсн эрәтә болсар «Зөрг зүркнднь, ирвсгин эрә бийднь» гиҗ келнә. Залху күүнә тускар хальмгуд «Көдлхнь – көшә чолун, идхнь – ирвсг, барс» гиҗ гинә.
Арат
Аратыг альвн шар арат гиҗ хальмгуд келнә: «Альвиг аратд өгәд, арһиг күүнд өгч». Арат гисн үг аран шүдтә гисн утхта үг болҗана. Урднь эн зерлг аңгиг үнгн гиҗ нерлдг бәәсмн. Моңһлын болн Шинҗәнә өөрд эн үгәр нерәднә. Хальмг кезәнк амн үгин үүдәврмүдт эн аңгиг мел үнгн гиҗ нерәднә. Хальмг тег эн аңгар йир элвг. Арат – му йорта аң гиҗ тоолгдна. Хаалһд арат харһхла, му йор гинә. Эрк биш зогсад, һалан асад, ном умшад йовх кергтә. Эс гиҗ зерктлә харһх саам учрх гиҗ көгшдүд келдг билә.
Махч арат җилин дөрвн цагин эргцд кеер мең меңнәд йовна. Аратын меңндг теҗәлнь – теегин хулһн, зурмн, малын кичгүд, шовудын һууҗмулмуд, туулан кичгүд, гөрәснә хурһд чигн нөөрмү кевтсн цагтнь бәрәд иднә. Өлссн цагтан олн зүсн хорха-хотас чигн җигшхш, царцаха, меклә, хорхаһар теҗәл кеһәд бәәнә. Арат йир мектә аң, энүнә эн заңнь хальмг үлгүрт сән үзүлгднә: «Мекин ик – үнгнд, мендин ик – бөкд», «Аратла әдл мектә, кермнлә әдл һавшун», «Арат керсү, болв күн аратас даву керсү», «Аң аңгас арат мекч». Зәрмдән арат худлахар доһлад, көлән чирәд, күүһәр зог кедг төләднь энүг альвн шар арат гиҗ хальмгуд нерәднә.
Арат-үнгнә шар арсиг хальмгуд йорлад хувцнд орулдго. Болвчн хальмг үлгүрмүдт үнгнә арсар уйсн девл гиҗ харһна. Тиигчкәд үнгн девл өмсдгнь бәәхтә күн болҗ һарна: «Үкнә гисн үкҗ уга, үнгн девлт үкҗ». Бас үнгнә арсар уйсн махла чигн үлгүрт һарна: «Үнн юмн үнндән сәәхн, үнгн махла үвлдән сәәхн».
Хальмг теегт шар арат бәәдг. Җилин кемәр үңгнә арсн зүсән сольҗ, үвлин кемд улавтрад, ке сәәхн зүстә болна. Энүнә тускар хальмг үлгүрт иигҗ келгдҗәнә: «Үгин илнь сән, үнгнә улань сән». Үнгнә нооснь сәәхн болсар үнгнә әмнд күрдг төләд иигҗ келдмн: «Үгиг – үг алдг, үнгниг – ноосн алдг», «Аав угад авһ сәәхн, өв угад үнгн сәәхн» гидг үлгүрмүд медүлҗәнә. Хальмг үлгүрмүдт аратыг аң көр күүнлә ирлцүлнә. Аратын ке сәәхн өңг болн альвн заңгнь тиим учр өгнә: «Хад сәәтә үнгн бардм, хадмуд сәәтә күргн бардм», «Ах сәәтин дүнь бардм, аһу сәәтин арат бардм».
Күрн
Хальмг теег бәәдг шар күрн бас нег соньн аң. Эн цогцарн аратас баһ махч аң. Шарлҗ, бут кедәд, һазрт ноһан заагт кевтх нөөрмү шову, хулһн меңндг бичкн аң. Үвлд ичәнд орсн зурм чигн малтад, һазр элктә нань чигн әмтә юм бәрәд, юуһар болвчн теҗәл кенә. Хуучн нүк олад, тенд кевтр кеһәд кевтдмн. Күрнин арсн үнтәд тоолгдна. Нег үлү үвлд арсн сәәхрәд, нарна толянд герлтәд одна, арсна үснь йир нигт, булнь болхла җөөлн. Арсн сәәхн болн йир бат. Хальмг күн аратшң күрнәс бас цеерлнә. Заарта аң гиһәд керглхш. Күрнин арсар хувц, махла уйхш. Күрн – му йорта аң гиҗ тоолгдна. Хаалһд күрн харһхла, му йор гинә. Күрн хуцхла, му йор гиҗ алдг.
Күрнин баран бичкн болвчн эн йир чидлтә, зөргтә болн догшнаң. Бийәсн ик, догшн аңгас әәхш, өмнәснь хуцҗ дәврәд, хурц шүдәрн зууна. Хавхд торхларн, эн хавхасн сулдхар шүдәрн хавхд торсн көлән кемләд алдрдг. Тегәд кеер зәрмдән һурвн көлтә күрн үзҗ болҗана. Күрнин туск хальмгуд үлгүрмүдт икнкдән эн аңгин заариг зааҗ келгднә, үлгүрнь: «Күүнә юмн күрнин махнас заарта», «Күүнә келн хорта, күрнин махн заарта», «Күн мууһан меддг уга, күрн зааран меддг зара уга».
Туула
Хальмг теегин нег экрн аңнь – бор туула болдмн. Болв җилин эргцд бор туула өңгән сольна: зунднь шар өңгтә, үвлднь цаһан-хоовр болна. Зунд хальмг теегин ноһан шарлад, өгрәд одхла, туулан шарлҗ одсн зүсн теегин өңглә таарад, туула шарлҗн дотр үзгдхш. Туула хальмгудын дурта аңгин негнь болҗана. Туула хаалһд харһхла, сән йор гиҗ тоолгдна, керг күцх гинә. Тер учрар «Болх күүнд бор туула» гиҗ хальмг үлгүрт келгднә.
Туулан кичгүдин өкәрлҗ ноһала, девәлә, кирүлә гиҗ нерәднә. Туулан хаврт ноһан нигтәр урһад һарсн кемлә төрсн кичгиг өкәрләд ноһала нерәдсмн. Зунын эс гиж намрин түрүн сармудт төрсн кичгүдиг девәлә гиҗ нерәдсн болҗана. Намрт, һазрт түрүн кирү буусн цагт туулан кенз кичг һархла, терүг кирүлә гинә.
Туулан туск үлгүрмүд икнкдән сән утхта үлгүр болна. Онц заахд, туула күүнд туста, нүл уга аң болҗана. Туулас ямаран тус гихлә, арсинь идәлдмн, махинь чигн идмн. Үлгүр авад хәләхлә, туулан кирәр нум татдг болҗ һарчана: «Туулан кирәр нуман татдг, туһлын кирәр зелән татдг». Оруһинь иим үлгүр герчлҗәнә: «Товч тасрхла һару, туула цокхла ору», «Кевтә туула алдсн күн гер күртлән һуншдг, генн көвү һарһсн күн үкн үктлән һуншдг».
Цаг селгәтә гиҗ хальмгуд келнә. Юн чигн юмн цагин эргцд хүврәд йовдгиг хальмгуд үлгүрт иигҗ орулҗ: «Цагнь ирхлә, тергәр туула күцдг». Туулан хурдн гүүдл хальмг үлгүрт хурдн сананла дүнцүлҗәнә: «Тө күрш уга туула хурдн, тоолҗ барш уга санан хурдн», «Үкр тергәр туула көөдг уга, үнн үгәр зарһ шүүдг уга».
Хойр көдлмш дегц кех керг угаг хальмгуд иим үлгүр бәрҗ келнә: «Хойр туула көөсн күн хойраһаснь чигн хоосн һардг». Туула ухата аң, юмнд көөгдсн цагтан гүүхләрн, үзгән соляд, мөрән бултулад, көөҗ йовх дәәсән меклх арһ хәәнә: «Керсү туула хаалһин захд, керсү күүкд өвгдин захд». Махч шовун деерәс ирҗ атххла, гедргән киисәд, хурц хумсарн шовуна гес буурулх чидлтә аң бодҗана.
Ямр чигн керг күцәхд онц арһ кергтә, эн ухаг дарук үлгүр медүлҗәнә: «Арһар арслң бәрдг, тергәр туула бәрдг».
Әркд уудг йовдл хальмг улст дунд уга бәасмн. Залу күн ууһн үрән кү кетлән әрк уух зөв уга бәәсмн. Бийән чикәр бәрәд, үрндән чик үлгүр болҗ йовх бәәсмн. Тер учрар хальмг үлгүрмүдт әрк уудгиг бурушаҗ келгднә, үлгүрнь: «Әрк савасн бишнкинь цугинь эвднә». Туула гидг үг орлһта тиим үлгүрәс «Һовин (кеерин) туулаг ноха һарһна, һолдк үгиг әрк һарһна» гидг үлгүр зааҗ болҗана.
Барт белдснь Манҗин Намру

ТОЛЬ:
Барс – тигр
Үнгн – лиса (уст.)
Ирвсг – снежный барс
Күрн – хорёк
Хагзлх – линять
Түшмл – чиновник, сановник