«Хальмг келм – җирһлин булгм»

Шин җилин эклцәр туула сарин 2-т хальмг улсин шүлгч Калян Санҗин 120 җилин өөн күцв. Хальмгин ууһн бичәчнрин негнь бәәсн Калян Санҗ төрскн кел өргҗүллһнд, баһ наста билгтнриг урн үгин хаалһд оруллһнд ик тәвцән орулсмн. Җирһлин хаалһднь учрсн күчр-күндиг дааҗ һарад, хальмг келән хәәртә кевәр хадһлҗ йовсн цецн билгтә болн олмһа келтә шүлгч, урн үгин шалһач, үүдәврмүдин шинҗләч, номт болн улсин урн-үгин зөөриг хадһлач олн үүдәврин түүрвәч болҗ таңһчин тууҗд Калян Санҗин нерн мөңкрв. «Хальмг келн» гидг шүлгнь төрскн үгдән нерәдсн частр болҗ батрв.

Цаһан Нуурас эклсн цаһан хаалһ.
Калян Санҗ 1905 җилд Цаһан Нур әәмгт һарсн болдг. Ода эннь таңһчин Октябрьск района Цаһан Нур селән мөн. Эцкнь бичкнднь өңгрәд, көвүг дүүнртәһинь экнь Байн Җирһл өсксмн. Цецн ухата күүкд күн көвүдән хальмг улсин авъясмудла, төрскн келнә зөөрлә эдниг таньлдулҗ өсксн болдг. Экин өгсн сурһмҗар Санҗ даңгин һардвр кеҗ, улсин урн үгин байн зөөрәс ухандан шиңгәҗ авсн тоотан үүдәврмүдтән орулҗ, цагин йовудыг үзүлҗ йовсмн.
Баһ настаһасн авн көвүн медрл авхар зүтксмн. Түрүләд техникум төгсәһәд, дарунь Шарту балһсна багшин күрәлңд орҗ сурсмн. Ик сурһулин хөөн Калян Санҗиг аспирантурт үлдәсмн. Болв медрлтә болн чадмг үүлдәчиг таңһчин һардвр оньгасн алдсн уга. Даруһас Калян Санҗиг сурһуляснь дуудҗ авад, ВКП(б)-н таңһчин комитет энүг билг-эрдмин техникумин һардачд батлв. Тер кемд Калян Санҗ күрәлңд хальмг кел зааҗ көдлҗәсн болдг.
Дарунь багшар көдлҗәсн кемд түрүн үүдәврмүднь төрсмн. Газетд көдлҗәсн җилмүдт билгнь улм икәр делгрәд, нернь бичәчнрин дунд, умшачнрин дунд темдгтә болв.
1921 җилд баһ наста шүлгчиг пролетарск бичәчнрин Хальмг ассоциацин зергләнд орулҗ авсмн. Бичәчин үүдәгч үүлдвр тиигҗ эклсн болдг. 1931 җилд Калян Санҗин түрүн дегтр барас һарв. «Баатр улан һәрднр» гидг нертә дегтрнь умшачнрин оньгиг тер дарунь авлв. Эврә цагин бәәдлиг үнн кевәр үзүлхәр шундгарн шүлгчин үүдәврмүд таңһчин делгрлтин тууҗин темдг болҗ тохрв.
Калян Санҗ советск бичәчнрин Цугсоюзн негдгч чуулһна делегат болснь темдгтә. Орн-нутгин хамгин нертә болн билгтә бичәчнр орлцсн эн ик чинртә хуралт Калян Санҗин үүдәлтд ик урмдта болснь лавта.

Дүүвр җилмүдин үүлдвр.
1931 җилд «Улан Сар» гидг түрүн хальмг көгҗмин наад белдҗ тәвлһнд Калян Санҗ шунҗ орлцв. Карл Марксин нертә Шартун драматическ театрин тәәз деер 1931 җилин мөрн сарин 23-д түрүн болҗ наадн үзүлгдлә.
1936 җиләс авн 1937 җилин эклц күртл Калян Санҗ Хальмг драматическ театрин түрүн һардач болҗ көдлсмн. Театрин төлә хальмг келәр наадд бичсмн. Мольерин, Шекспирин, Лопе де Веган, Д. Фурмановин, М. Каримин болн нань чигн түүрвәчнрин нааддыг хальмг келнд Калян Санҗ орчулсмн.
Келхәс, давсн театральн селгәндән Басңга Баатрин нертә Келн-улсин театр А. Грибоедовин «Ухани уршг» гидг наадыг белдҗ тәвв. Калян Санҗ орчулсн эн наадыг ах режиссер Манҗин Борис тәвҗ үзүлсмн. Дәкәд Әрәсән талдан балһсдар чигн мана театр эн наадан үзүлв. Хальмгин ууһн бичәч орчулсн наадн мана цагт чигн чинрән гееһәд угаг эн йовдл медүлҗәнә.
Төрскн келән йилһән сәәнәр меддг билгт талдан бичәчнрин кесг үүдәврмүдиг хальмг келнд орчулсмн. И. Крыловин, П. Ершовин, М. Лермонтовин, Я. Коласин, Т. Шевченкон болн нань чигн бичәчнрин үүдәврмүдиг Калян Санҗ төрскн келндән буулһсн болдг.
«Җаңһр» дуулврин 500 җилин өөнд белдлһнә йовудт Калян Санҗ болн Басңга Баатр эн дуулвриг орс келнд орчулад, Семен Липкинд өгсн болдг. Хальмг улсин амн үгин зөөрин алтн болсн дуулвриг мөңкрүллһнд эн хойр билгт тиигҗ тәвцән орулсн болдг.

Учрсн һашута цаг.
1937 җилин һаха сарин 17-д Калян Санҗ «улсин хортн» гиҗ гемшәгдҗ, нәәмн җиләр түүрмд суулһгдсмн. Сиврт тусад, тенд күндәр гемтәд, эрмдгтә болад, хөөннь Магаданд, дарунь Тайшетд күнд көдлмш кеҗ, бәрәнд муулян эдлҗ йовсмн.
1943 җилин хаврар сулдхгдад, бәәх һазрнь диглгдсн чаңһ заквртаһар Казахстанд Калян Санҗ ирв. Энд Алма-Атинск мүҗин Илийск района Толгар станцд бәәршләд, мөрд харҗ көдлв. 1950 җиләс авн Алма-Атинск мүҗин Жетыген станцд багшар көдлсмн.
Нерән цеврдүлҗ авхар Калян Санҗ арднь орҗ көөлдәд, йосна бүрдәцст кесг дәкҗ цаас бичсмн. 1956 җилин һаха сарин 10-д Ар Кавказин цергә округин дәәнә Трибунал СССР-ин НКВД-н медлд үүлдҗәсн Онц селвлцәнә 1938 җилин хөн сарин 29-д Калян Санҗин болн нань чигн улсин туст батлҗ авгдсн тогтавриг уурулв. Трибуналын шиидврәр терүнд заагдсн әмтн ямаран чигн үүл эс татсн болад, теднә нерн цеврдүлгдв. Тиигҗ Калян Санҗ, Сян-Белгин Хаср болн Эрнҗәнә Константин хар саната улсин муутхлһар гемшәгдсн «улсин хортн» гидг нернәсн цеврдүлгдсмн.

«Элстин сувсрсн сө»

Хальмг Таңһч шинәс тогтагдсна дару төрскн һазртан ирәд, бичәч олна болн үүдәгч җирһлд шунҗ орлцв. «Хальмг үнн» газетин редакторин дарук, номин-шинҗллтин Хальмг күрәлңгин номин ах көдләч, «Теегин герл» седкүлин редактор болҗ, барин, номин болн урн-үгин халхар Калян Санҗ үүлдҗ йовла. 1961 җилд багшин үүлдвртән мергҗлтнь өөдләд, доцентин нер зүүсн болдг. Урн үгин үүлдврнь делгрлт авад, Калян Санҗ тер җилд Хальмг бичәчнрин ниицәнә дааврта сегләтр болҗ үүлдв.
Олн шүлгүд, поэмс бичсн, һазадын орна болн орс кесг бичәчнрин үүдәврмүдиг төрскн келндән орчулсн, номин гүн шинҗллт кеҗ йовсн билгт әмтнә тааслт олсн кесг дууна үгмүдин түүрвәч бәәсинь медхд чигн соньн. Билгтә күүнә эрдмнь олн болдг гиһәд, Калян Санҗин шүлгүдәр кесг дун үүдсн болдг. «Элстин сувсрсн сө», «Күргн», «Торһа» болн нань чигн кесг ду дуучнр болн эврә сән дурар үүлддг билгтә баһчуд ода күртл таасч дуулҗ йовна.
Түрүн хальмг грамматик белдҗ бичлһнд Калян Санҗ шунмһа кевәр орлцсмн. Хальмг урн үгин зокъялмудын, амн үгин зөөрин туск олн шинҗллт Калян Санҗ кеснь темдгтә. Хальмг улсин үлгүрмүд, тәәлвртә туульс, келц үгмүд болн амн үгин зөөр болгч миңһн һар цецн үлгүрмүд бичҗ авч, Калян Санҗ улсин зөөриг тиим кевәр хадһлсн болдг. Хальмг келнә кесг сурһулин дегтриг бичәч белдснь бас темдгтә. Баһ наста бичәчнрт болн номтнрт тернь үүлдвртнь болн хәәвртнь йир сән дөңцл болна.
1980-1981 җилмүдт Хальмг дегтр һарһач Калян Санҗин үүдәврмүдин һурвн ботиг барлҗ һарһсмн. Хальмг улсин шүлгч Калян Санҗ Хальмг АССР-ин О. Городовиковин нертә Государственн мөрән лауреатин нериг түрүңкнь болҗ зүүсмн. Нер һарсн бичәчин үүдәгч болн олна үүлдвринь өөдән үнлгдсмн. Калян Санҗ «Күндллһнә темдг», Күч-көлснә Улан Тугин болн Октябрьск хүвсхлин орденмүдәр ачлгдсмн.
Хальмг улсин заң-авциг болн оюни күчиг, зөргтә үүлдвриг болн өвәрц билг-эрдминь үзүлҗ чадсн төләдән Калян Санҗ олн умшачнрин санлд бат орман эзлв.
Калян Санҗ бичсн, үүдәсн тоотнь хальмг сойлын болн утх-зокъялын алтн көрң болҗана. Элстд бичәчин нериг уульнц зүүнә. Төрскн Цаһан Нур селәнд билгтә үрндән бумб дүңгәлһҗ босхсмн.

ХӨӨЧИН Галина