Олнд туслсн Цаhан Аав

Ик кезәнәһәс авн хальмг улсин җирһлд бурхн-шаҗн онц орм эзлнә. Советин йосна цагт хурлмуд күүчәд тарасн билә. Дәкәд хальмгуд Сталинә цааҗла харһад, Сиврүр күчәр нүүлһгдлә, болв мана аавнр-ээҗнр кедү түрү-зүдү үзв чигн ицлән геелго, олн бурхдтан, мөргәд, зальврҗ йовсмн. Эн сүзгч седклән үйәс үйд күргәд, йовсна ашт чигн эндрк хальмг һазрт шинәс шар шаҗна ном делгрәд, хурлмуд, суврһд босхгдад, кесг әмтнә ухан-седклд байр-бахмҗ үүдәҗәнә. 2002-ч җилин ноха сарин 25-д Улан Хол селәнд хурл секгдсмн. Эврәннь сән дурарн уланхолахн гелң Атхан Цаһана неринь мөңкрүлҗ хурл «Цаһан» гидг нер зүүв. Хурлд мана эцкин бурхд, ном өггдсмн. Уланхолын гелң Атхан Цаһаниг һанцхн мана Лаганя әмтн биш, цуг Хальмг Таңһчд бәәх хальмгуд меддг билә. Ик зунь ах үйнр мөн. Селвг авхар, бийән эмнүлхәр Хальмг Таңһчин райодас болн Әәдрхнә мүҗәс әмтн ирдг билә. Зензели, Михайловка, Оля, Лиман, Промысловка болн нань чигн селәдәс ирдмн. Эцкм засгас әәлго, гемтә-шалтгта улсиг домнад, ном умшад, эдгәhәд, олн-әмтнд тусан күргҗ йовла. Бурхнд шүтдг улст цуг таалнь күцәгддг бәәсмн.

Ирсн улсин чееҗнь уудад седклнь сарулдад оддг билә. Номан умшхларн, эцкм олн-әмтн эрүл-менд, ни- негн бәәтхә, нарта орчлңд гем-аюл бичә учртха гиҗ сүл әмсхл күртлән зальврҗ йовсмн. Бурхн шаҗна туск ик медрл меддг, дәкәд болхла төвд эмнлһнә туск медрлтә бәәсмн. Мана эцк цаhан седклтә, өр-өвч күн билә, цугтаднь дөң-тусан күргхәр зүткдг билә. Нанд эцкм җирhл өгәд, эрдм-сурhульта болсндан ик гидгәр байрлнав. Арвн негн настадм экм өңгрлә. Эцкм нанд экм чигн, эцкм чигн болла. Оньдин нанла иньглҗ күүндвр кеҗ ямаран болвчн кергтә тоот, медрл өгдг билә. Би эцкдән йир дурта биләв. Һундл төрхд, эцкм нег зе көвүһән үзлә.Эннь мини көвүн Җаңһр мөн. 13-14 нас күртлән көвүм аавтаһан күүндәд, сурһмҗ авад, хөөннь тернь бийднь туста болв. 1981-ч җилин һаха сарин 28-д эцкм һар деерм сәәһән хәәв. 2020 җилин һаха сарин 26-д Улан Холын «Цаһан» хурлын эрст санлын самбр тәвгдв. Эн керг-үүлдврт күндтә гиичнр: Хальмг Таңһчин сойлын болн зуульчллһна министр Түрвән Саглр, Әрәсән олн-әмтнә артистк, Хальмг Таңһчин Баатр Һәрән Валентина болн нань чигн улс орлцад, бүлән үгән келсмн. Эврәннь сән дурарн уланхолахн гелң Атхан Цаһана нериг мөңкрүлснд икәр байрлнав. Седвәр татснь Евгений Эрдниевич Идрисов мөн. Энүнә ухан-седклиг Лаганя района һардвр, селәнә ахлач дөңнв. Евгений Эрдниевич уланхоолын «Әрүн седкләсн» баһчудын баг толһална. Эднә күчәр олн-әмтнд дөң болад, хурлд ясврин көдлмш кегдв. Усн орулгдв, күрд болн хурлын хаша-хаацинь, герин ораһинь ширдв, уульнцст панр, хаша дотрнь чолун ке плиткс тәвгдв. Йир сән кецтә, тохнята көдлмш кегдв. Ясврин көдлмшт шунмһаһар орлцсн улст Күндллһнә һашгуд бәрүлҗ өгв. Тедн дунд Курбан Омаров, Эрднь-Һәрән Мира, Ирина Курманалиева, Манҗин Юрий, Юрий Максимов, Анна Васкеева, Цаһан-Манҗин Николай, Хамиса Омарова болн нань чигн улс ачлгдв. Уланхолын селәнә ахлач Мочерлан Сергей дөң-тусан күргсн нег һазра улстан ик ханлт өргҗ, бүлән үгән келв.
Эврәннь болн элгн-саднаннь нерн деерәс хурлын ясврин көдлмшт мөңгәр белглҗ, күч-көлсәрн дөң болсн улст ик ханлт өргҗәнәв. «Күн дөңгәр, шовун далвагар» гидг хальмг үлгүрәр Цаһан аавас тус үзсн, санлынь тевчҗәх улс эн буйнта кергт демән, бәрцән өгцхәв. Нөкд болсн улсин күчәр, цуг арһар алдр ик бәәшң болҗ селәнә төвд кецү сәәхн хурл дүңгәнә, күүнә нүд байсана. Лаганя хурлын түрүн гелң Наванг Лодойд ик ханлт өргҗәнәв. Энүнә һардврар хурл секгдәд, эцкин бурхдт ном өггдсмн. Цугтаднь – ик ханлт. Хурл – цуг олн-әмтнә зөөр. Хурлан әрүнәр хадһлх кергтә. Хурл оньдин көдлх зөвтә, үүднь секәтә болх зөвтә. Өдгә цагт хурлд баахн наста гелң Нарна Баатр (Сопа Тубтен) көдлҗәнә, олн-әмтнд бурхн-шаҗна туск цуг кергинь күцәнә. Хурлд цуг таалнь: газ, шам, усн, хот уудг хора бәәнә. Ик бахмҗта седкл зүүҗ хальмг келн-улсин оркестрин дирижер Лиҗ-Һәрән Баатр болн селәнә клубин һардач Бадмин Ноһала эн керг-үүлдвриг давулцхав. Хальмг Таңһчин «Өөрднр» бииһин ансамбль әмтиг байрлулв. Эдн кесг һәәхмҗтә соньн би үзүлв. Комсомольск селәнәс ирсн дууна баг кесг дуд дуудҗ, олн-әмтнә чикнә хуҗр хаңһав. 2015 җилд Улан Холд суврһн босхгдсмн, тегәд эн җил дигтә 10 җилин өөн темдглгдҗәнә. Мана Таңһчд бәәх цуг әмтн, шар шаҗна делгрлтд ик тәвцән орулсн күндтә ламнран бичә марттн, бийстн чигн Бурхн Багшин номиг өргҗүлҗ йовтн! Бидн цуһар дәкн-дәкн хурлд одад, бурхдтан зальврад мөргәд бәәхлә, һазр деер бәәх цуг әмтә тоот сән-сәәхн җирһл үзхнь лавта.
Очра Авдотья,
Хальмг Таңһчин ачта багш