Зөргтә дәәч Һанҗин Дермән

Хөн сарин 9-д Төрскән харсгч Алдр дәәнд мана өвкнр-дәәчнр, баатрмуд-ветеранмуд мөңкинд мартгдшго Алдр Диилвр бәрсн 80 җилин ончта өөниг мана орн-нутг темдглхмн. Европиг, цуг делкәг фашизмин даҗрлһнас сулдхсн тер күчр-күнд дәәнд, орчлңгин аюлын һалвд Советин Союзин 27 сай иргн әмнәсн хаһцла, тер тоод зөргтә дәәчнр, медәтнр, күүкд улс, бичкдүд әмнәсн хаһцла.

Сталинградын дәәлдәнд хальмг салдсмуд залу-зөргәрн йилһрв. Ода тер аврлт уга догшн аһу ик бәәр бәрлдәнд бас нег орлцач Һанҗин Дермәнә тускар бичхәр седҗәнәвидн. Түүнә күүкнь Ик Буурла дунд сурһулин хальмг келнә билгтә багш, шүлгч Босхмҗин Надежда зәрм тоотыг келҗ өгв.
- Мини эцк, бәрмт цаасарнь хәләхлә, 1912 җилд Хальмг Базр улусин Далвң, ода Лиман нертә селәнд һарла. Тендән эк-эцктәһән бәәлә, – гиҗ Надежда Дельмановна тодлна.
Болв 1917 җилин хүвсхлин, цааранднь иргнә дәәнә күчр-күндиг, хот-хол угаһар харһнҗасн җирһлиг дааҗ чадлго эк-эцкнь өңгрсмн. Тиигәд 8-9 настадан бичкн Дермән өнчрәд үлдв. Көвүг эврәннь өрк-бүлдән өөрхн элгн-саднь Һанҗин Элдә авсмн. Түүнә көвүднь Хулһн болн Ялмт, Булһн күүкнь Дермәнә хамгин өөрхн саднь болҗ үлдсмн. Элдән өрк-бүлнь Ниицән селәнд бәәсмн.
Хөөннь бичкн Дермәг Хошуда хурлд манҗ болад өстхә гиҗ өгсмн. Кесг җилдән көвүн тенд ном дасч йовла.
Дәәнә өмн Дермән Лиман селәнд бәәлә, гер авад, өрк-бүлән өндәлһлә. Болв цөөкн җил давсна хөөн авальнь гем-шалтгас көлтә өңгрҗ одла. 1941 җилин чилгчәр болхла, һучн күрч йовсн Дермән әәрмд мордв.
Тиигҗ цергә ахр сурһуль чиләһәд Һанҗин Дермән Сталинградск фронтд, 34-ч әәрмин 23-ч дивизин 117-ч тойгта полкд туссмн. Товин, бууһин сумн хаһрлһн нам толһаһан өндәлһх арһ өгчәсмн уга. Тер хаһрлһна ик әәһәс көлтә баһ наста салдст түрүн саамд нам сохрсн, дүләрсн болҗ медгдв. Тиим бомбдлһна хөөн өөрнь бәәсн үүрмүдәснь кесгнь күнд шав авад әмнәсн хаһцв, теднә әңгин салдсин тонь цөөкрәд йовла.
Зуг дор ормдан сууҗ болшго. Командирин закврар дәврлһнд орлцад, цергә даалһвриг күцәһәд уралан зөрх кергтә бәәсмн. Тер кемд һанцхн буута кесг үүрмүднь хортна танкудын өмнәс босч Төрскнә төлә әмән өгчәлә.
Тиигҗ дәәнд орлцад, цергә дамшлт хоршаһад, Һанҗин Дермән Сталинград сулдхлһнд орлцсмн. Тер дәәлдән ик күнд болсмн, яһад гихлә балһсна уульнцд хортна дәврлһиг зогсахд амр биш билә. Тиим нег аврлт уга дәәлдәнд Дермән күндәр шавтв. Түүнә хөөн удан цергә госпитальд эмнлһ авчасмн.
Хәрү таңһчдан ирәд бәәҗәхлә, хальмг улсиг тууврла харһулв. Дермән элгн-садтаһан Новосибирск мүҗин һазрт тусв. Тенд 1946 җилд залуһан дәәнд геесн, нег көвүтәһән үлдсн Балдра Харка күүкд күүнлә таньлдад, өрк-бүлән өндәлһв, хөөннь эврә үртә-садта болад, Ояш болн Кривояш селәдт мал асрҗала.
«1957 җилд мана эцк өрк-бүлтәһән Хальмг Таңһчдан ирәд, «Страна Советов» колхозд, Нарн Худг селәнәс һурвн дуунад көдлҗәлә. Дермән Бадмаевич тооч болҗ, экм болхла олн зүсн көдлмшт көдлҗәлә», – гиҗ тер цагин тускар Надежда Дельмановна келв.
1965 җилд болхла эднә өрк-бүл Аршан селәнд нүүҗ ирлә, тенд эдн кесгтән бәәв. Дермән Бадмаевич кезәңк тод бичгиг сәәнәр медҗ, мана алдр дуулвр «Җаңһрин» тасрха бичдг бәәсмн. «Хальмг ном намаг тер күчр дәәнд харсад әмим аврснь лавта», – гиҗ дәәнә ветеран келдг бәәсмн.
Алдр Диилврин өөнин кесг медальмүдәр Дермән Бадмаевич ачлгдла. Һольшг, цаһан седклтә күн цуг улсла әдл күүкдән өскәд бәәсмн. Селәнә әмтн сурхла, эрк биш теднд нөкд болдг бәәсмн. 1982 җилд дәәнә ветеран Һанҗин Дермән сәәһән хәәлә.
Күүкнь Надежда Дельмановна эцкдән нерәдҗ шүлг бичсмн. Терүг тана оньгт тусхаҗанавидн.
Эцкин герәсн
Күүнә җирһлин хаалһд
Кедү зовлң харһна?
Күүнд терүг медхд
Күнд төр болна.
Эцкм бичкндән өнчрәд,
Элгн-садндан өслә.
Төрскнәннь һашута кемиг
Тесҗ бас һарла.
Сүркә дәәнә һалд
Сталинградын фронтд дәәлдлә,
Күнд шав авад,
Кесгтән госпитальд кевтлә.
Наснаннь туршарт көдләд,
Нүүрлгч ормд йовла.
Үрдән өскәд-босхад,
Үлгүр маднд болла.
Сәәһән хәәхин өмн
Серглң дууһарн келлә:
«Зурсн зура болҗана,
Заяч намаг авчана».
Асхрулҗ бичә уулич,
Ардан мууһан хайич,
Цаг селгәтә болдмн,
Цаһан хариг сольдмн.
Седклд бәәсн зовлңган
Секәд һарһх кергтә,
Санандан хадһлад бәәхлә,
Седклин гем ирдмн.
Эврәннь ухан-тоолвран
Ода цааснд даалһнав,
Әрүн цаһан седкләсн
Эцкдән ханлтан өргнәв.
Тиим герәсиг маднд, эндр бәәдг улст, баһчудт дәәнә ветеранмуд нерәдх бәәсмн, Төрскнә сулдхврин төлә эдн әмән әрвлсн уга. Ода теднә ачнр-зеенрнь цергә шишлң керг-үүлдвр давҗадг һазрт өвкнрин үлгүрәр зөргтәһәр дәәлдҗәнә.

ТҮРВӘН Һуна