Төрскн һазрин магтал болсн дуд

Хальмгин һазр билгтә олн үүлдәчнрәрн нер һарч йовсмн. Төрскн һазрин делгрлтин төлә насн-җирһлән нерәдсн әмтн дунд Эрднин Байрхан Андрейин нерн бас йовна.

Таңһчин барин болн сойлын делгрлтд билгтә эн күн зөвтә тәвцән орулсмн. Төрскнч седкл зүүлһдг олн дууһарн әмтн дунд темдгтә болсн Эрднин Андрейин нерн болн үүлдвр мартгдлго бәәнә. Көгҗмч болн олна үүлдәч Эрднин Андрейин санлд нерәдҗ «Эрктн» ансамбль концерт үзүлв. Хальмг Таңһчин олна дөңнлтин штабин бәәрнд хальмг дууна ик байрт тернь хүврв. Таңһчд төрскн келнд нерәдсн керг-үүлдврмүд болҗах кемлә эн концерт болснь нег үлү чинртә йовдл гих кергтә.
Билгтә Эрднин Андрей мадн дунд уга болад, йисн җил болв. Болв кесн кергнь, үүдәсн дун, көгҗм, дегтр болһнь маднла хамдан маднд зөөр болҗ бәәнә. Сиврин хөөн ик сурһуль төгсәһәд, таңһчин делгрлтд шунҗ орлцсн әмтнә негнь билгтә эн күн бәәсмн.
Эрднин Андрей 1935 җилин туула сарин 2-т Хальмг АССР-н Улан Хол селәнд һарсмн. Ода бәәсн болхла йирн насан темдглх бәәсн Андрей Баерхаевичин санлыг тевчәд «Эрктн» ансамбль концертан билгтә көгҗмчд нерәдв. Эн коллектив бүрдсн цагас авн Андрей Баерхаевич коллективин үүлдврт орлцад, көгҗмин халхар ик дөң күргҗ йовсмн. Көгҗмчин бичсн цуг дуудыг эн ансамбль дуулна. Мана ах үйин билгтнрәс тогтсн эн ансамбль бүрдәһәчиннь сойлын нертә үүлдәч Тимофей Батыревич Алексеевин нериг зүүнә. Хальмг олн-әмтнә дууг хадһлҗ, олнд күргҗ, баһчудт дасхҗ үүлдҗ йовх коллективиг ода Хальмг Таңһчин сойлын ачта көдләч Эрднь Поштаров һардна.

«Хальмг үннә» частр

Сиврин тууврин хөөн төрскн һазртан ирәд, хальмгуд таңһчан босхҗ авчасн цагт талдан олн баһчудла хамдан Андрей ик сурһуль авхар зүтксмн. Сарпуль балһсна багшнрин күрәлң төгсәһәд, Хар һазра района Комсомольск школ-интернатд цаг зуур Андрей Баерхаевич көдлв. Седвәртә баахн багш сурһульчнртаһан белдәд, «Җаңһрин» нег бөлгәрнь наад тәвсинь тер цага сурһульчнр ода күртл тодлна. Хальмг улсин урн үгин зөөрлә тиигәд бичкнәсн авн таньлдад, баатрмудын үүлдврәр үлгүр авсн көвүд өсәд-босад, таңһчиннь делгрлтд тәвцән орулҗ көдлв.
Олн җилдән Эрднин Андрей «Хальмг үнн» газетд көдлсмн. Эгл седкүлч болҗ, таңһчин райодар эргҗ йовад, теегин улсин җирһлин тускар эн бичҗ йовла. Көдлмштән дамшад, дааврта сегләтрин дарук болҗ, хөөннь дааврта сегләтр болад, газетин көдлмш ясруллһнд шамдҗ орлцҗ йовсмн. Медрлтә, көдлмштән уралһ бәәсн Андрейиг Москвад олна номин Академин партийн ик сурһульд йовулсмн. Тиигәд хотл балһснд сурчаһад, Эрднин Андрей Акира Куросаван «Дерсу Узала» гидг фильмд наадсн билә. Тувинск артист Максим Мунзукла таньлдад, үүрлҗ йовла. Нертә эн артист Хальмгт ирхд, Эрднин Андрейла харһҗ, хамдан нег кинод орлцсна туск тодлвринь газетдан барллавидн.
Тер сурһулиг сән кевәр төгсәһәд Андрей Баерхаевич төрскн газетдән ирәд, редакторин негдгч дарукнь болҗ көдлсмн. Тиигхд газетд захасн билгтә залус көдлҗәсмн. Өдрин дуусн статьяс бичәд, чикләд, ясад, сольвринь орулад белддмн. Маңһдур һарх һарцд орх тоотан диглчкәд, эдн нег хорад цуглрад, домбр, мандолин цокад, саратовск гармуль татад хальмг айсмудыг күңкнүлҗ татдг билә. Эндрк өдрин газетин көдлмш төгсхдән өөрдснь тиигҗ медгддг билә. Мандоли, домбр цокдг Андрей Баерхаевич тедн дунд эрк биш көгҗмин айсин дүүрәнд хамдан көдлҗәх үүрмүдтәһән сергмҗтәһәр давулҗасмн. Өдрин дуусн газетин халхсиг умшҗ, кергтә болхла эврә материалан бичҗ, эс гиҗ ямр нег керг-үүлдврт орлцад ирчкәд, хальмг айсмудан татад амрдг бәәсмн. Ода нег кергәр тер Улан герт одхла, тер айсмуд соңсгдсн болҗ, ахнрин чирә нүднд үзгдсн болна.
Төрскн газетдән ачинь өргҗ үзүлхәр Эрднин Андрей Җимбин Андрейта хоюрн «Хальмг үннә» частр бичсн болдг.

Седклин айсмуд

Мана ах үүрин чееҗднь көгҗм, улсин дууна айсмуд даңгин дахад бәәсинь хөөннь бидн медвидн. Амрлһндан һарсна дару Андрей Баерхаевич дунд шишлң сурһульд билг-эрдмин кружок тогтаһад, оютнриг улсин билг-эрдмлә таньлдулдг болв. Кезәңк ду болн көгҗм сән меддг төләдән, тиигчкәд көгҗмин зевсгүдт айс орулҗ чаддг төләдән олн күүкд-көвүдиг соньмсулҗ чадв. Теднә билгинь делгрүләд оютнрин ансамбль тогтав. Тиигхд экләд бийнь ду бичдг болв, ямр нег керг-үүлдвриг дахулҗ күцәдг айсмуд чигн нәәрүлдг болв. Урднь меддг бәәсн шүлгчнр, көгҗмчнрлә өөрхн таньлдад, кеҗәх тоотарнь соньмсад, түүрвәчнрин зергләнд Эрднин Андрей орв. Улсин көгҗминь улынь меддг төләдән энүнә бичсн дуд хальмг дууна айсмудыг цааранднь делгрүлсн көгҗм үүдәдг билә. Нертә дуучнр энүнә үүдәврмүдәр соньмсч, бичсн дууһинь дуулдг болв. Улсин эдл-ахун олн зүсн халхсар көдлҗ йовсн дамшлтта болн тоомсрта олн үүлдәчнрт нерәдсн дуд эн бичв.
Дарунь нертә үүлдәчнрин, зөргтә баатрмудын ду бичхәр Андрей Баерхаевич зөрглв. Генерал Городовиковин туск ду бичв. Удл уга Мазн баатрин туск дун төрв. «Эрктн» ансамбльд эклцәснь авн орлцҗ йовх күндтә ветеран Очан Борис эн дууг санлын өдр дуулв.
Генткн тиигәд деврәд һарч ирсн билгин эклцнь юундв, гисн ухан орна. Экиннь тохм билгтә улс бәәснь медгдв. Экнь Бооднь (мордҗ ирхләнь экднь Амрхн гидг нер өгсн бәәҗ) домбр әвртә сәәнәр цокдг бәәсинь хамдан йовсн улс тодлна. Домбриг Амрхн һартан авсн хөөн, арвн хурһнь берниг дарҗ көндрлхлә, биич әмтн дор ормдан зогсч чаддго билә гиҗ әмтн келнә. Андрейин наһц эгчнь Жуукн эврә сән дурар үүлддг коллективсин зергләд билгәрн нер һарч йовсинь Хар һазра әмтн тодлна. Көгҗмин туст теднә билгинь Андрейд күртсн бәәдлтә.
Тиигәд давсн җилин йирдгч җилмүдәс авн Эрднин Андрейин дуд олн дунд дуулгдҗ, әмтнә тааслт олв. Энүнә һарһсн дуудыг нертә артистнр Данара Шалханова, Мерген Ким, Эдуард Бурлаков, Амуланга Азыдова, Татьяна Бузылева, Нарн Довдунов дуулна.

Дегтрт тохрсн эврә
цагин тууҗ

Сансан күцәтлән зогсдго күн дууна халхар чигн арднь орҗ үүлдв. Терүнлә зергднь шүлгүд бичдг болв. Седкүлч болҗ көдлҗ йовсн җирһлин байн дамшлт дегтрмүд бичхднь туслсн бәәдлтә. Бичәчнрлә, көгҗмчнрлә, шин экләд бичҗәх баһчудла залһлдаһан батлад, кесг ду Андрей Баерхаевич бичв.
2011 җилд «Тег болн дурн» гидг шүлгүдин хураңһу барас һарв. Хальмг болн орс келәр бичгдсн шүлгүд терүнд орв. 2012 җилд «Өдмг - буйнта теҗәл» гидг дегтриг белдҗ һарһв. Иньгллтин болн дурна туск төрмүдиг цааранднь эврәннь үүдәврмүдтән Эрднин Андрей делгрүлҗ үзүлҗәхинь хураңһу медүлв. Сиврин тууврин цаг тодлгдсн шүлгүдт чигн иньгллт болн дурн күүнд чидл өгч, уралан көтлдгин тускар келгдҗәнә. Бичкн келврмүд, нег наадн болн орчулврмуд чигн энүнд орсмн. Йириндән Андрей Баерхаевич дегтрмүдин кесгинь хойр келәр – хальмг болн орс келәр барлдг бәәсмн. Багш болҗ көдлҗәснь, дәкәд болхла җирһлин ик зууһинь хальмг газетд көдлҗәсн төләдән тиигдг бәәсн болх гиҗ сангдна. Төрскн келнд олн баһчудыг орулхар, хальмг келән өргҗ делгрүлхәр даңгин зүткҗ йовснь тернь сән медүлҗәнә. «Цаһан өвснә сувсн» гидг нертә дегтрнь 2014 җилд барас һарв. «Жемчужные волны ковыля» гиҗ орс келәр дегтр нерәдгднә. Деер мини келсиг тернь дәкн нег медүлҗәнә. Таңһчд бәәх әмтн орс келәр чигн тер үүдәврмүдиг умштха гисн седкл бәәсинь медҗ болхмн. Урднь барлгдсн шүлгүдәс нань терүнд шин шүлгүд орсмн. «Восставшая из пепла депортации» гидг поэмиг хальмгудыг Сиврүр туулһсна 70 җилин өөнд нерәдсмн. Бүкл нутгин җирһлд учрсн һашута йовдлыг мартлго бәәхиг поэмдан Эрднин Андрей медүлҗәнә.
Дарук 2015 җилд «Песни над степью» гидг нертә хураңһуг дуунд дурта улст нерәдҗ Эрднин Андрей Һарһсмн. Дурта үүлдвртән шүтәд, Андрей Баерхаевич тиигәд өдр болһн гишң ду бичдг бәәҗ гиһәд сангдна. Деер заагдсн хураңһусиг тодлхла, көгҗмч болн бичәч Эрднин Андрей җил болһн дегтр һарһдг бәәсинь медүлҗәнә.
Эрднин Андрейин билг-эрдмиг талдан һазрт чигн меднә. Дууна эрдмдән батрад, Эрднин Андрей Сиврт Алтан крайд бәәсн һазртнь «Песни Иткульского лета» гидг наадм болдгиг соңсад, терүнд одад орлцсмн. Василий Шукшина дарани нег өөнд нерәдсн дууна наадмд Эрднин Андрей дууһан орулсн билә. Тиигәд тенд хальмг көгҗмчин үүдәврмүд таасгдад, дарани тиим байрт энүнд үрвр кедг болсмн. Тиигхд Эрднин Андрейин дуудыг Татьяна Бузылева болн Амуланга Азыдова дуулсмн.
Эрднин Андрей багш болҗ көдлҗ йовсн җилмүднь тодлад, энүнә сурһульч ода күч-көлснә ветеран, «Союз - Чернобыль» гидг олна бүрдәцин Хальмг әңгин һардач Борис Букеевич Гучинов мөн.
Хальмг Таңһчин күндтә иргн, Хар Һазра районд эдл-ахун һардач болҗ көдлҗ йовсн тоомсрта һардач Константин Иванович Бембеев таңһчин делгрлтин төлә шунҗ көдлҗ йовсн Эрднин Андрейин керг-үүлдврнь мартгдшго гиһәд, терүнә бичсн дууг дуулҗ, төрскн сойлыг баһчудт цуг улст медүлҗ, шунҗ йовх «Эрктн» ансамблин ах үйин билгтнрт эн ханлтан өргв. Иигәд төрскн үгән, улсин дууһан мартуллго үзүләд, дасхад йовхла мана келн болн билг-эрдм төрүц мартгдшго гиҗ Константин Иванович халуч седклән медүлв.
Баһчудла харһҗ күүндхдән Андрей Баерхаевич дурта бәәсинь тодлҗ Хальмг Таңһчин сойлын ачта көдләч Канкин Эрднь келв. Дууна болн билг-эрдмин марһаст орлцад, билгтә күүкд-көвүдиг темдглҗ авч, теднд дөң болхар шундгинь эн онц темдглв. Хальмг Таңһчин сойлын ачта көдләч Галина Григорьевна Церенова, дегтрин саңгин көдләч Екатерина Букраевна Болдырева Андрей Баерхаевичин туск тодлврарн хувалцв.
Хальмг дууна өдгә цага делгрлтд зөвтә тәвцән орулсн шүлгч, көгҗмч Эрднин Андрейин ач-туснь мартгдшго. Төрскндән дурта седклән эврәннь үүлдврәрн, билг-эрдмәрн медүлсмн. Билгтә эн күүнә чееҗәс һарсн айсмуд улсин җирһлиг байсаҗ, олн-әмтн дундан кесг дунь дуулгдҗ, төрскн теегиг болн эңкр һазрин әмтнә магтал болҗана.

ХӨӨЧИН Галина