Шри-Ланкан өврмҗтә һазр

05-04-2025, 12:29 | Общество, Таңһчин зәңгс, Зіњг

Эн җилин һаха сард Хальмгин хотл Элст балһснд шар шаҗна нарт-делкән III-ч хург болхмн. Бурхн Багшин номд шүтдг әмтн бәәдг орн-нутгудын элчнр цуглрҗ ирҗ өдгә цагин бәәдлд эвин болн делгрлтин таал тогталһнд, улс хоорндк залһлдаг батллһнд, эвин кергт хамцу үүлдлһнә төрмүдәр тохнята күүндвр кехмн. Эн ик чинртә керг-үүлдврт таңһчд ик белдвр кегдҗәнә.

Чинртә харһлт
Одахн Хальмгин Толһач Хаска Бату Демократическ Социалистическ Шри-Ланка Республикин бачм чинртә болн күцц зөвтә элч, аһ Шобини Гунасекерала харһад, тохнята күүндвр кесмн.
Шри-Ланка Республикиг болн Әрәсәг хоорнднь иньгллтин залһлдан негдүлҗәнә. Хойр орн-нутг хоорнд дипломатическ залһлдаһан батлгдсн цагас авн эн җил 69 җил болҗана. Таңһчин Толһач Шри-Ланкан күцц зөвтә элчин үүлд орснлань аһ Шобини Гунасекералаг йөрәв. «Шин үүлдән орад, Әрәсәд кеҗәх түрүн харһлтсин тоод нег бурхн-шаҗнд шүтдг регионмудла харһлт кесинь темдглхд байрта, – гиҗ Хаска Бату эн харһлтын тускар келв. Күүндврин йовудт олн зүсн халхсар, тер дотр гуманитарн нөкцлтин, сурһуль-эрдмин зуульчллһна халхар, бурхн-шаҗна болн эрүл-менд харлһна туст, гиигн үүлдврин халхар чигн залһлда батллһна төрмүд хәләгдв. «Терүнәс нань эн сүүрт хойр орн-нутгин бурхн-шаҗнд шүтдг ниицәс хоорнд залһлдан тогтад олн җил болҗахнь заагдв. 2015 җилд шриланкийск гелң Ньянасиха Ракване Хальмг ик сурһулин магистратур төгсәсмн. 2018 җилд эн гелң Шри-Ланкад түрүн болҗ орс келәр үүлддг түрүн хурл сексн болдг. Читтавивека гидг нертә эн хурл ода орс келтә сүзгтнрин йоста оюни төвнь болв, – гиҗ Хальмг Таңһчин Толһач Шри-Ланкан элчд келҗ өгв. Хальмг Таңһчин Толһач Хаска Бату Шри-Ланкан элчиг болн Бурхн шаҗна ниицәсиг Хальмгт болх ик форумд ирҗ орлцтха гисн үрвр кев. Шри-Ланкд гиичлҗ иртхә гисн үрвр Таңһчин Толһач Хаска Батуд кегдв.
Эн җилин намрар Элстд болх ик чинртә хургт Шри-Ланкан делегац орлцхнь күләгдҗәнә.
Эндрк тойгтан бидн эн орн-нутгин тускар умшачнртан келҗ өгчәнәвидн.

Нутгин тууҗ болн өдгә цагин бәәдл
Шри-Ланка гидг сәәхн бәәрн моһлцг һазр деер бәәнә. Юн учрар эн орн-нутг маднд соньн болҗана.
Мана цаг күртл VI зун җилд эн арлд әмтн эклҗ бүүрлсмн гиҗ тоолгдна. Тиигхд Сингал, гиҗ нерәдгдсн бәәсн һазрур Энткгин ар үзгәс әмтн нүүҗ ирсн болдг. Энд бәәсн бәәрн әмтиг дәәләд, эврә үлмәдән орулҗ авад, орн-нутг тедн тогтасмн гиҗ тоолгдна.
XI–XIII җилмүдт тер нутг күчән геесн бәәҗ. XIV зун җиләс авн энд тамилмудын нутг бүрдсмн. Дарук зун җилмүдт арлын әмтиг талдан нутгуд дәәлҗ авад, түрүләд энд португальцнр эзн болҗ бәәсмн. XVII зун җилд голландцнр теднә ормд ирҗ, эзн болцхав. XIX зун җилд эн арл англичанмудын һарт орсмн. 50 җил хооран эн арл Цейлон гиҗ нерәдгддг билә. XVI зун җилин эклцәр эн арлыг дәәлҗ авсн португальцнр терүнд тиим нер өгсн бәәҗ. Зуг 1948 җиләс нааран орн-нутг үлмә уга нутг болсмн. Шри-Ланка гидг нерән 1972 җилд хәрү тогтаҗ авсмн. Келхәс, эн арлд бәәх улсин кесгнь ода күртл англь келәр хоорндан күүнднә. Хойр келн – сингальск болн тамильск келн йосна келн болҗ тоолгдна.
Кедү келн-улс энд бәәнә
Шри Ланкад олн келн-улс бәәнә. Арлд бәәх әмтнә ик зунь сингалмуд. Энд бәәх әмтнә 75 процентинь тедн тогтана. Дәкәд энд тамилмуд; малайцнр, бхаратнр, веддмуд болн бюргермүд (европейск нутгудас нааран ирҗ бүүрлсн келн-улсин үлдл тохмин әмтн) бәәнә.
Олн-зүсн бурхнд чигн эдн шүтнә. Келн улсин ик зунь Бурхн Багшин гегәнә номд шүтнә. Наадкснь – индуизм, ислам болн христос шаҗнд сүзглнә. Келхәс, эн арлд бәәх әмтн бурхн-шаҗна туст цугтан әдл теслттә, кен-негнәннь шүтәнд зөвтә оньган өгч, ни-негн бәәцхәнә.
Эн нутгин хотл балһсн Шри Джаяварденепура-Котте гидг нер зүүнә. Энд Хурал болн Залврин гермүд бәәршнә. Керг-үүлин халхар авад хәләхлә, Коломбо арлын һол төвнь болҗана. Мел эн балһсн экономическ, һардврин болн сойлын төв болҗ үүлднә. Эднә мөңгн – рупия.

Арлын йиртмҗ
Шри-Ланкан 80 процентинь тиньгр һазр, зәрм бәәрнсәр дала өндр биш өөдмс цутхлңгур өөрдх дутман болн өмн үзг талнь девсң девсңгәр сәәхн өөдлсн өөдмтә һазрарн Шри-Ланка соньн болна. Өндр хад чолудын өөр тиньгр һазр налаҗ, амрхд таалта бәәдл тогтана. Арлын хамгин өндр һазрнь Пидуруталагала гидг уул болна. Теңгсин меҗә деер 2500 метр өндрт тернь холас үзгднә. Эн уулын белчрмүдәс 100 һар һол усан турглулҗ гүүнә. Тедн дала холд усан күргхш. 100 дуунас тедн давхш. Уста эн бәәрнст әмтн дуртаһар ирҗ амрна. Йиртмҗин сәәхн бәәдлиг һәәххәр, уул деерәс турглҗах уснд өөмҗ, эс гиҗ ямр нег соньн марһанд орлцхар нааран әмтн дурлҗ ирнә. Шри Ланка – басл сәәхн һазр, энд мел зунын цагар цугнь бәәнә. Тегәд нааран җилин дөрвн цагт ирҗ болҗана. Энд даңгин дулан, +25°С , зуг зәрмдән хур орна.

Тутрһин зүүтә хот таасна
Шри-Ланкан әмтн кедг хот-хол Өмн үзгин Азин талдан келн-улс кедг хотас икәр йилһрхш. Болв чигн эднә хот-хоолд нааран ирәд, олн җил эднлә хамдан бәәсн европейцнрин хот бас чигн нилчән күргсинь заахмн. Бәәрн кафед орхла плов болн кебаб чигн үзҗ болхмн. Пудинг болн кекс чигн энд авад идҗ болхмн. Тиигәд олн келн-улсин хотыг хот уудг гермүдт олҗ болхмн.
Тутрһас кесн хот эднә һол теҗәл болна. Терүнәс кедг хотнь тиигчкәд йир олн зүсн, тер тоод тутрһин һуйрас сенр олн хот энд кенә. Теднәснь питу и роти гиҗ нерәдгддг хавтхасан эдн дурлҗ иднә. Темс, мах, заһс орулҗ кесн карри ик зуудан олзлдгнь зааҗ болхмн. Каррид амтиг орулх шүүснд 13 зүсн тоот олзлдгнь чигн йир соньн гих кергтә. Теңгст бәәдг олн зүсн тоотас, чанад, шарад кесг хот кедгәрн чигн ланкийцнр темдгтә. Энд махиг икәр идхш. Ик зуудан такан махнас хот кенә. Тиим авъяс энд батрсмн.

Эврә авъястан итклтә
Шри-Ланкад олн келн-улс бәәнә гиҗ деер келгдв. Болв чигн арлын әмтн цугтан күцәдг зокалмуд энд бәәнә. Бәәрн әмтн тер зокалар бәәнә. Ирсн әмтн чигн терүгинь күцәх зөвтә.
Келхәс бурхн-шаҗна хурлд одхларн өвдгән дарсн болн ут ханцта хувц өмсх кергтә. Шаҗна бәәрнд орхларн гелңгүдин болн хувргудын хувцнд һар күрх зөв угат. Зург цокхин өмн зөвшәл авх кергтә. Бурхн Багшин көшәг эргҗ йовсн цагтан терүг көндәх, теврх, урлан күргх, нурһан үзүлх зөв таднд угаг зуульчлҗ ирсн улс медх зөвтә.
Зүн һарарн хот идҗәх улсиг ланкийцнр таасхш. Мендлсн цагтан зүн һаран өгхлә, таниг эрк биш шоодхмн болҗана. Зүн һар бузр гиҗ арлын әмтн тоолна.
«Сән» болн «Медүв» гисн үгмүдин ормд ланкийцнр толһаһан нааран-цааран зааляд бәәхләнь бичә алң болтн. Тернь зөвшәрҗәх темдг болҗана.
Шри-Ланкад усна өөр нүцкәр амрх зөв кенд чигн уга. Таксид эс гиҗ тук-тукд суухин өмн үннь ямаран болҗахинь эртәснь медәд авчктн. Эс гиҗ машинә залач эс медсн болад танас дала мөңг авхмн болҗана.
Нааран зуучлҗ ирдг әмтнә ик зунь амрхар, йиртмҗин бәәдлинь һәәххәр ирнә. Шри-Ланка ямаран орн-нутг болҗахинь сәәнәр медҗ авхин төлә амрлһан, эн һазрин тууҗла, сойлла болн әмтнлә таньлдҗ медҗ авч болхмн. Энд һәәхмҗтә тоотнь олн. Тегәд терүнәс шүүҗ авна гисн амр биш. Бәәрн улсин дөңгиг олзлад, орн-нутгла таньлдтн. Шри-Ланкан курортмуд нер һарсмн.
Хиккадува гидг бәәрниг орс селән гиҗ зәрмдән нерәднә. Орсмуд нааран оларн ирҗ амрдг төләд тиигҗ нерәднә. Далан усн энд түргн урсхлта. Олн зүсн эв-арһар энд усн деер амрч болх таал бәәнә. Усна дольган хойр талан нәәхлдг ормиг чигн энд олҗ болхмн. Тиим дольганд нааран-цааран нәәхлҗ дошна гисн мартгдшго бәәдл учрана. Далан йоралд күрч усн дор усчдг улст эннь йир һәәвһә һазр гих кергтә. Бичкдүдт болхла Хавхтна көвә таасгдна.

Канди болн Бурхн Багшин шүдн
Коломбон дару хойрдгч орм эзлдг Канди балһснд зуульчнр оларн ирнә. Кезәнә цагт энд үлмә уга нутгин хотл бәәсмн. Ода балһсн ЮНЕСКО-н зөөрин тоод орсн бәәнә. Энд бәәршлҗәх тоотын ик зунь Бурхн Багшин номд шүтдг улсин тууҗла болн сойлла залһлдата.
Бурхн-шаҗнд шүтдг улсин әрүн гисн орм – Бурхн Багшин шүднә хурл болҗана. Оюни Ик Багш бурхн болсна дару энүг чиндрлснә ашт дөрвн шүднь үлдсн бәәҗ гиҗ кезәнәс нааран энд келгдҗ йовна. Негнь Энткгин һазрт хадһлгдҗасмн, IV зун җилд терүг Шри-Ланкад авч ирсмн. Түрүләд терүнә төлә Шри Далада Малигава гидг хурл тосхсмн. Хурл шатсна хөөн, тер әрүн шүтәг толһачнрин бәәшңгүдин нег герт бәрдг болҗ. Әрүн эн шүтәг хадһлхин төлә долан алтн хәәрцг олзлна. Тедн кемҗәһәрн әдл биш, нег-негндән тәвгдҗ тер хәәрцгүд хадһлгдна. Тедн алтн ората нег бичкн хорад олн гелңгүдин бүртклһнд бәәнә. Өдрт хойр дәкҗ әрүн шүтәг ирсн әмтн хәләҗ чадна.

Бодхи модна һазр
Цейлонск цәәһин амтн Хальмгт чигн темдгтә Пидуруталагала уулын ташуд арлын тал дунд бичкн балһсн бәәнә. XIX зун җилд англь колонизатормуд эн һазрин серүн бәәдл болн йиртмҗин сәәхн тоотыг таасад, энд балһс тосхсн болдг. Цәәһин тәрән тиигхд энд үүдсн болдг. Нувара Элии гидг эн һазрт мана орн-нутгин кесг үйин әмтн таасч ууҗ йовх цейлонск цә урһагдна.
Сингальск алвтын кезәңк хотл балһсна үлдлиг ө-модн дунд 1820 җилд олҗ авсмн. Нааран олн күн ирҗ, кезәңк тууҗла таньлдна. Махабодхи гидг олн хурл бәәх бәәрнд чигн ирдг әмтнә то тасрхш. Бодхи гидг энткгин модна яснас урһаҗ авсн Бо гидг модн тенд бәәнә. Кезәнәс авн келгдҗ йовсар, Сиддхартха Гаутама мел тер модн дор номд шүтҗәһәд, Гегәрлтин хаалһд орҗ, Бурхн Багш болсмн.

Джетавана суврһн
Энд бәәх бас нег соньн тоотнь Джетавана суврһн. Өргндән 112 метр тогтадг эн суврһн чолунас тосхгдсмн. Делкәд хамгин өндр суврһн мөн гиҗ тоолгдна. Ода эн суврһн өндрәрн 70 метр болна. Кезәнә тосхлт төгсснә хөөн мана цаг күртл III зун җилд 160 метр күрч дүңгәдг билә.
Чиндр цаһан чолунас кесн Бурхн Багшин ик көшәд олн улс күрч мөргнә.
Тууҗин цагиг тодлулҗах олн бумбс, амрхд таалта кецү сәәхн бәәрнс, олн нань чигн өврмҗтә тоот эн нутгт бәәнә. Эндр болхла, зуг зәрм тоотын тускар келгдв. Бурхн Багшин номд шүтдг нутгудын элчнр Элстд болх форумд ирҗ орлцх учрар, тер орн нутгудын тускар цааранднь чигн бичх седкл бәәнә.
ХӨӨЧИН Галина

Видео