Төрскән харсач болн ачта хөөч

Мана таңһчд Социалистическ Күч-көлснә Баатрин нер зүүсн улс дунд нурһлҗ селәнә эдл-ахун халхд көдлҗ йовсн улс эн өөдән ачлврар темдглгдсмн. Теднә негнь Хар Һазра района «Черноземельский» эдл-ахун ачта хөөч Бурила Илья мөн. Төрскән харсгч Алдр дәәнд орлцач, таңһчиннь делгрлтд ик тәвцән орулҗ, отг-әәмгтән күндтә болн нертә күн болад, нег һазра улс дунд ик тоомср олсмн.

Илья Макишевич 1909 җилд Баһ Чонс селәнд һарсмн. Дәәнә өмн селәнә эдл-ахуд көдләд, мал асрлһна халхар дамшлт хоршасмн. Тер цагт баһчуд эк-эцкнрән дахад, өвкнриннь авъясар мал асрлһна кергәр бичкнәсн авн соньмсдг билә. Илья баһ цагасн авн хар көдлмш кеҗ, дааврта, чик авг-бәрцтә, чадмг, күч-көлсч, дигтә-дарата күн болҗ өсв. Дән эклхлә Бурила Илья төрскн һазр-усан хортнас сулдххар түрүн зергләнд фронтд тусв. Эн Сталинград балһсиг немшнрәс сулдхлһна аврлт уга бәрлдәнд орлцҗ, кесг үүрмүдән тенд геесмн. Советск салдсмуд төрскн һазриннь төлә ааһ-цусан асхҗ, зөрмг кевәр ноолдсмн. 1943 җилин лу сарин 2-т Сталинградск бәрлдән төгсв. Мана церг эн бәрлдәнд диилвр бәрснь Төрскән харсгч Алдр дәәнә йовудыг сольв. Хальмгин үрн Бурила Илья тер бәрлдәнд залу-зөрмгән үзүләд, немшнриг цааранднь көөв.
Мана дәәч Георгий Жуковин һардврт Украинск фронтын цергә ханьд Берлин күртл дәәлдв. Теегин үрн хортыг Европин орн-нутгудыг бас немшнрәс сулдхад, Диилврин өдриг Берлинд тосв. Кесг ик бәрлдәнд орлцад, Бурила Илья һурвн дәкҗ күндәр шавтсмн. 1945 җилд цергәс бууҗ ирхләнь, энүг хальмг гиһәд, Сиврүр йовулв. Тенд Илья Макишевич Эрднин Аннала ханьцад, өрк-бүлән өндәлһв, Алтан крайин Шупутинск района Горьковское селәнд бәәршлв. Һундл төрхд, Костя болн Шура хойр үрнь, Сиврт бичкндән өңгрв. Илья Макишевич дәәнә өмн төрскн һазртан хоршасн дамшлтан олзлҗ, малд көдлдг болв. Малыг бордҗ авхин, үкрә үсн шимтә болн өткн болхин, хөөнә торһн нооснь ямр болхин, махнь әмтәхн болхин төлә яһҗ малыг асрх кергтәг сәәнәр меддг төләдән Илья Макишевич эдл- ахуд көдлдг баһчудла дамшлтарн хувалцҗ, олн зүсн төрәр сүв-селвг өгдг бәәсмн. Сән күүнә өөр әмтн хурдг гидгәр, дәәнә ветеран Бурила Илья дорас өсч йовсн баһчудт үлгүр-үзмҗ болдмн. Сиврин улс энүг тевчҗ күндлдг бәәсмн.
Хальмг улст төрскн һазрурн хәрх зөв өгхлә, Буриловихн түрүләд Арзгир селәнд нүүҗ ирв, хөөннь 1959 җилд Ачнр селәнд ирҗ бәәршлв. Бурила Илья олн җилдән тохма мал асрдг «Черноземельский» эдл-ахуд көдлв. Байн дамшлтта хөөч малан зунднь болн намртнь сөөһәр кеер идшлүлҗ, үвлзлһнә кемд бүрн-бүтн кевәр хадһлад, сән төл авад, оньдин нүүрт йовдмн. 1959 җиләс авн Илья Макишевичин бригад 100 хөн болһнас баһ гиснь 109 хурһ, зәрмдән терүг давулҗ күцәһәд, 122-134 хурһ чигн авдг бәәсмн. Энүнә һардврт хөөчин бригад селәнә эдл-ахуд хамгин ик күцәмҗ бәрдг билә. Бурила Илья цагтан ик холд нер һарч йовсмн. Энүг «Алтн ноосна эрдмч» гиҗ нерәддг бәәснь учрта. 1962 җилд ачта хөөчин бригадын тускар цуһар келдг бәәсмн, эдн хөн болһнас 8,1 киил ноос кирһҗ авчав.
Дәәнә болн тууврин зовлң дааҗ һарад, төрскн һазртан ирҗ көдлсн цагт бас олн зүсн кемтг харһсн бийнь Илья Макишевич көдлмшән үнн-чик седклтәһәр күцәҗ, ик күцәмҗ бәрхәр шундг бәәсмн. Нәәмдгч тавн җилин зураһан энүнә бригад давулҗ күцәһәд, үлү 6 центнер ноос кирһв, 1966 җилд хөн болһнас 8,5 киил ноос кирһҗ авснь олнд ик бахмҗ үүдәв. Баахн хөөчнр Илья Макишевичин малын хошт дамшлт хоршаҗ бас нертә улс болв.
1966 җилин моһа сарин 22-т СССР-ин Деед Хүүвин Президиумин зәрлгәс иштә мал асрлһнд ик күцәмҗ бәрсн, мах, өндг, ноос болн талдан эдл-ууш белдлһнд ик тәвцән орулсн төләднь Хар Һазра района тохма мал асрдг «Черноземельский» эдл-ахун ах хөөч Илья Макишевич Буриловд Социалистическ Күч-көлснә Баатрин нерн зүүлһгдв, энүнд Ленинә орден бәрүлҗ өггдв. Таңһчин һардач Басан Бадьминович Городовиков Хар Һазра района малын хошмудар йовсн цагтан эрк биш Илья Макишевичд золһҗ мендинь медхәр ирдг бәәҗ. Дәәнә цагт эдн бас харһҗ йовсмн, тегәд хойр дәәчд күүндх төр, тодлх тоот даңгин учрдмн.
Нег һазра улсин тодлврар, Илья Макишевич чик авг-бәрцтә, әмтнлә ээлтә, үнн хәләцтә, келсн үгдән күрдг, йоста хальмг залу бәәсмн. Тер төләднь бәәрн улс, хамдан дәәлдҗ болн көдлҗ йовсн үүрмүднь ачта хөөчиг күндлҗ тевчдг билә. Анна Чучаевна авальтаһан эдн тавн үрән өскәд, чик сурһмҗ өгв. Николай, Борис, Александр, Валентина болн Татьяна көвүд-күүкднь өлзәтә сән үрд болҗ эк-эцкиннь нериг өөдән бәрҗ йовна. Һундл төрхд, авальнь 46 настадан зуурдар өңгрв, тер цагт отхн көвүнь зурһата бәәсмн. Тавн үрнь эцкдән итклтә түшг болад, нег-негән хәләһәд, ниитә бәәв. Илья Макишевич 1987 җилд сәәһән хәәв. Элстд Баатрмудын аллейд ачта хөөч, дәәнд орлцач Илья Макишевич Буриловин зург зөвтә орман эзлв. Ачнр селәнд энүнә нер зүүдг уульнц бәәнә, бумб углҗ тәвгдв. Нертә хөөчин нер мөңкрүлҗ җил болһн греко-римск янзар бөк бәрлдәнә таңһчин марһан болна. Урднь эн марһан Ачнр селәнд давулгддг билә, ода болхла уйн наста бөкнр Комсомольский поселкд цуглрна. Эн марһан Ачнр селәнд көдлҗ йовсн нертә хөөчнр, Социалистическ Күч-көлснә Баатрмуд Илья Буриловин болн Егор Лукшановин санлд нерәдгднә. Хойр Баатрин үрднь болн ачнр-зеенрнь марһа давуллһнд демән күргҗ, диилвр бәрсн бөкнриг ачлна.
Илья Макишевич болн Анна Чучаевнан тавн үрнь, 9 ач-зень болн 7 җичнь Буриловихнә нериг өөдән бәрҗ, бас тоомсрта улс болв. Эндр Ачнр селәнд Николай көвүнь өрк-бүлтәһән бәәнә. Эн эцкиннь үлгүрәр малын хошт көдлв, ода энүнә Баатр көвүнь малд көдлҗәнә. Борис болхла Ик Буурла района Чолун Хамр болн Зултрһн, Хар Һазра района Артезиан селәдин сурһуль-эрдмин бүрдәцст көдлҗ йовсмн. Ода Борис Ильич селәнә эдл-ахуд көдлх шиидвр авад, «Илья» нертә крестьянск-фермерск эдл-аху бүрдәв. Александр көвүнь олн җилдән «Черноземельский» эдл-ахуд механизаторар көдлҗ йовла, бас нүүрлгч көдләч болҗ нер һарчала. Харм төрхд, ода эн уга. Бичкнәсн авн эцкән дахад кеер хөд хәрүлҗ йовсн көвүднь болн туурмҗта аавиннь үлгүрәр өссн ачнрнь селәнә эдл- ахуд күцәмҗтәһәр көдлҗәнә. Валентина күүкнь олн җилдән Яшкулин сурһуль-интернатд багшлв. Татьяна – арһлач, эн өрк-бүлтәһән Москван мүҗин Волоколамск балһснд бәәнә. Илья Макишевичин болн Анна Чучаевнан олн ачнр-зеенр Ачнр болн Яшкуль селәдт, Элстд болн Москван мүҗд бәәнә, эдн аав-ээҗиннь нериг әрүнәр хадһлҗ, санлынь тевчнә.
ДООҖАН Наталья