Нег һазра улсиннь амулң җирһлин төлә

Эн җил бидн Төрскән харсгч Алдр дәәнд диилвр бәрснә 80 җилин болн Хальмг автономь бүрдәгдснә 105 җилин ончта өөн темдглҗәнәвидн. Дәкәд мана таңһчин хотл Элст балһсн 160 җилин өөнән темдглхәр белдҗәнә. Ончта өөн угтҗ төрскн һазран хортнас сулдхлһнд залу-зөрмгән үзүлсн, таңһчиннь болн хотл балһснаннь делгрлтд үнн-чик седклтәһәр көдләд, ик тәвцән орулсн улсин ач-тус хәрүлҗ, эднә нерд сергәх күслтәвидн. Тиим улсин негнь Төрскән харсгч Алдр дәәнд орлцач, таңһчин кесг бүрдәц һардҗ йовсн Эренжен Орханович Настынов болна.

Настына Эрнҗән 1922 җилд Ростовск мүҗин Зимовниковск района Баһ Буурл күүтрт хальмг хазгин өрк-бүлд һарсмн. Арвн хойртаднь эцкнь сәәһән хәәв, тегәд эднә өрк-бүл Башанта селәнүр нүүҗ һарв. Тенд долан җилдән сурһуль сурсна хөөн Эрнҗән бәәрн селәнә эдл-ахун техникумд орна. Зуг тенд эн сурһлян төгсәсн уга, юңгад гихлә 1939 җилд комсомолын дуудврар арвн долата көвүн Бакинск йовһн цергә училищд сурдг болв. Терүг дигтә 1941 җилд төгсәхләнь дән эклв. Шиңкән цергә сурһулян төгсәсн баахн лейтенант Настына Эрнҗән 402-ч йовһн цергә дивизин әңгүд һардад, Өмн үзгин Кавказд дәәлдҗ йовсмн. 1942-1943 җилмүдт хальмг дәәч Ар Кавказд болсн ик бәрлдәнд орлцад, Грозный балһсиг хортнас сулдхад залу-зөрмгән үзүлв. Насарн баахн болв чигн лейтенант Настынов салдсмудтан үлгүр болдмн. Зөрмг, чаңһ авг-бәрцтә, келсн үгдән бат, үнн кевәр бәәдг төләднь энүг цуһар күндлҗ тевчдг бәәсмн.
Хальмг улсиг цааҗла харһулад хол Сиврин һазрур нүүлһснә дару 1944 җилд хальмг салдсмудыг фронтас буулһв. Ах лейтенант Настына Эрнҗән зөрмг кевәр дәәлдҗ, ардасн салдсмудан дахулҗ кесг ик бәрлдәнд орлцсн бийнь бас цааҗла харһв. Энүг хәрү фронтд йовулхинь сурад, кесг бичг бичсн бийнь эн олна хортнд тоолгдад, Новосибирскд тусв. Цергә офицер цуг хальмг улсла хамдан хар гөрәр цааҗла харһснь ик зовлңта болв. Сиврин һазрт Омск мүҗин Корниловск районд эн экән болн элгн-садан олҗ авад, теднлә хамдан Түмн балһснд төрскн һазрурн хәртлән бәәв. Тер цагт хальмг улст зәрм эрдм сурхд зөв өгдго бәәсмн, зуг күнд хар көдлмшт авдг билә. Болв дәәнә һалд орсн зөрмг офицер Настына Эрнҗәниг 636-ч цергә заводт көдлмшт авв. Көдлн бәәҗ эн Түмн балһсна маши тосхлһна техникумд сурв.
1950 җилд Настына Эрнҗән өкәр Санжара Марияла таньлдв, нег-негндән седклнь тусад, дарунь өрк-бүлән өндәлһв. Сиврт баахн өрк-бүлд Сергей болн Светлана үрднь һарв. Эк-эцкнь көвүн-күүкндән чик сурһмҗ өгәд, өлзәтә сән үрд болҗ өсхин төлә килмҗән тусхав. 1957 җилд хальмг улсин нер цеврләд, төрскн һазрурн хәрх зөв өгхлә, Настыновихнә өрк-бүл нааран һарч ирв. Таңһчин һардвр Эрнҗән Орхановичиг Үстин районд партин халхар һардачин үүлд батлв. Тууврин хөөн шинәс босхгдҗасн таңһчин делгрлтин төлә цуг арһ-чидлән агсад көдләд, дааврта үүлиг чадмг кевәр дааҗ, көдлмшән үнн-чик седклтәһәр күцәһәд, Настына Эрнҗән бүрдәмҗин, эдл-ахун болн социальн төрмүдиг күцәмҗтәһәр хаһлв.
1959 җилин чилгчәр Эрнҗән Орхановичиг «Сельхозснаб» гидг Элстин төв бүрдәцин һардачин үүлд батлв. Көдлсн һазртан цугинь дигтә-даратаһар, бүрдәцин үүлдвриг күцәмҗтәһәр залҗ шаңһа даалһвриг сәәнәр күцәдг төләднь Настына Эрнҗәниг таңһчин һардвр өөдәнәр үнлдг бәәсмн. 1963 җилд таңһчин залврин шиидврәр энүнд Элстин өлгмр фабрик эдлврт орулх даалһвр өгсмн. Шинкән секгдҗәсн фабрикд кергслмүд хулдҗ авад углҗ тәвх, көдләчнриг белдх, үүлдврин диг-дара бүрдәх болн нань чигн кесг чинртә төрмүд хаһлх кергтә бәәсмн. Ямаран чигн кергиг өөдән кемҗәнд күцәҗ, цуг төрмүдиг учртан авч үүлдвриг сән йовудтаһар бүрдәдг төләдән Эрнҗән Орханович ахр цагин болзгт шин фабрикиг эдлврт орулҗ чадв. 1963 җилин хойрдгч өрәлд фабрик түрүн эдл-уушан кеҗ һарһад, олн җилдән күцәмҗтәһәр көдлснь тер.
1967 җилд Настына Эрнҗән «Калмгаз» заллтд көдлмшт һарад, тенд тавн җилдән бас үнн-чик седклтәһәр көдлсмн. Тер цагт Элст балһсиг болн таңһчин селәдиг газар экләд теткҗәсмн, хотл балһсна болн таңһчин селәдин әмтнә гермүдиг, шаңһа бүрдәцсиг газар тетклһнә төр күцәмҗтә кевәр хаһлгдснь Эрнҗән Орхановичин ач-тус мөн. Хөөннь эн Элстин тосна заводт бас көдлв. Настына Эрнҗән чадмг һардач болад, олн-әмтн дунд күндллһ олсмн, хамдан көдлҗ йовсн, таньҗ-медҗ йовсн улс энүг ода чигн бүләнәр тодлна.
Өрк-бүлдән эңкр, хәәртә аваль болн килмҗтә эцк бәәсмн. Настына Эрнҗән көдлмштән Мария Федоровна авальтаһан хамдан ниитәһәр бәәдг билә. Сергей көвүнь эцкиннь үлгүрәр цергә үүлд орад, әәмшг уга бәәдл тетклһнә цергллтд олн җилдән көдлсмн. Хальмг Таңһчар үүлддг ФСБ-н заллтын һардачин дарукин үүл дааҗ йовсн. Сергей баһ-дүүвр насндан гемин уршгар сәәһән хәәв. Светлана күүкнь тоочин эрдмтә, алвна цергллтд көдләд, ода ачта амрлһнд бәәнә. Эрнҗән Орхановичин 4 ач-зень болн 9 җичнь эңкр аавиннь санл тевчҗ бахтна. Төрскән харсгч Алдр дәәнд хортнла зөрмг кевәр дәәлдҗ, хөөннь таңһчиннь делгрлтд ик тәвцән орулсн Настына Эрнҗән цергә болн шаңһа кесг ачлврар темдглгдсн мөн. Эврәннь Төрскндән, таңһчдан цань уга дурта, делкә мини гисн у-өргн седклтә күүнә нерн мартгдх зөв уга гиҗ сангдна.

ДООҖАН Наталья
ЗУРГТ: Настына Эрнҗән авальтаһан болн Сергей көвүтәһән