Хальмг күүкнә зөрмг йовдл

Күүкд улсин нарт-делкән сән Өдр угтҗ Хальмг Таңһчин залврин Герт «Хальмгин хәәртә күүкд улс» гидг һәәхүл олна оньгт тусхагдсн билә. Хальмг Таңһчин залврин Ахлач Босхмҗин Гилән эн һәәхүл бүрдәлһнә седвәр татв. Һәәхүләр дамҗад таңһчин тууҗд онц орм эзлҗәдг, төрскн һазр-уснаннь делгрлтд ик ач-тусан күргсн, Төрскән харсгч Алдр дәәнд залу-зөрмгән үзүлсн 15 күүкд күүнә тускар олнд медүлсмн.

Хальмг Таңһчин залврин архивмүдин керг-төрин әңгин болн Келн-улсин архивин көдләчнр күүкд улсин туск материалмуд, зургуд цуглулҗ эн һәәхүлиг белдсмн. Таңһчин олна бәәдл-җирһлд шунмһаһар орлцсн, төрскн һазриннь делгрлтд күч-көлсәрн ончрсн, билг-эрдмәрн нер һарсн күүкд улсин тоод зөрмг кевәр дәәлдҗ йовсн Шапшука Нарман, Хоньна Антонинан, Цүгәтин Булин тускар бас келгдсн билә. Хальмг күүкд улс залу улсла зерглҗ зөрмг кевәр дәәлдҗ, төрскн һазр-усан хортнас сулдххин төлә әмән эс әрвлснь ик бахмҗ үүдәнә.
Цүгәтин Були Целинн района Найнтахн селәнд 1923 җилд һарсмн. Арвтаднь экнь сәәһән хәәв, тегәд Були эцктәһән хамдан дүүнрән хәләҗ асрв. 1939 җилд күүкн сурһулян төгсәһәд, цаг зуур МТС-т көдлв. Хөөннь эн Элстүр нүүһәд, краеведческ музейд көдлдг болв. Дәәнә өмн Були комсомолд орад, олна бәәдл-җирһлд шунмһаһар орлцхар шундг бәәсмн. 1940 җилд энүг ВЛКСМ-ин Хальмг Таңһчин комитетин бюрон шиидврәр Грузин коммунистическ партин ЦК-н медлд үүлддг шишлң сурһульд йовулв. Терүнә хөөн Цүгәтин Були хәрҗ ирәд, Хальмг АССР-ин утх-зокъялын болн барин кергүдин заллтд көдлв.
Төрскән харсгч Алдр дән эклхлә, Цүгәтин Булиг Әәдрхн балһснд туршулачнриг, снайпермүдиг, минермүдиг белддг шишлң сурһульд йовулв. Тенд Хальмг Таңһчас 380 күн сурчасмн. Шишлң сурһулян төгсәһәд, Були цугтаһаснь түрүлҗ эврә сән дурар үүлддг багин ханьд орв. 1942 җилин хулһн сарин 10-д энүг Троицк улусин ВЛКСМ-ин района комитетин сегләтрт суңһҗ батлв. П.Н.Яковлевин һардврт нуувчинәр үүлддг багла хамдан энүг хортна тылд йовулв. Тенд хальмг күүкн радистк болн комсомольск көдлмшәр комиссарин нөкд болҗ үүлдв.
1942 җилин намрар эднә баг хортна туск зәңг цуглулҗ, удан цагтан туршуллһна керг-үүлдвр давулад, бәәршлдг ормдан хәрҗ йовсмн. Эднә баг Һооҗур болн Ялмтин һолмудын өөр хулсн дотр бултад, цаг зуур амрдг бәәсмн. Болв хортн тедн бултҗахинь медәд, эднә тооһас арвн холванд ик багиг тедниг хаҗ алхар йовулсмн. Туршулачнр хортна өмнәс босад, сүл әмсхл күртлән ноолдв. Немшнр эдниг бүслврт авх әәмшг учрхла, Цүгәтин Булид цуглулсн зәңгиг һардврт күргҗ өгх кергтә гисн даалһвр өггдсмн. Сө күртл күүкн теегәр мөлкәд, даалһвран эрк биш күцәхәр зүткв. Намрар зөвәр киитн бәәсмн, хүв салькн үләҗ, даарулдг билә. Әрә гиҗ йовад, ундасад, өлсәд, һурвн өдртән Були кеер зовв. Һурвдгч өдртнь сөөһәр эн Троицкое селәнүр күрәд, эднә баг хоршасн зәңгиг һардвртан күргв. Шин баг бүрдәһәд, хортнла цааранднь дәәлдх даалһвр энүнд өггдв. Тегәд эн нуувчинәр үүлддг баг шинәс бүрдәһәд, хортыг уга кеҗ, зөрмгәр дәәлдҗ йовсмн.
Урвачин зәңгәр немшнр туршулач Цүгәтин Булиг бәрҗ авад, кесгтән зоваһад, Һашун сала һазрт үүрмүдтәһинь хамднь хаһад алв. Зөрмг Цүгәтин Байрин Були дәәнә цагт әмнәсн хаһцсн баатрмудын бумбин өөр оршагдсмн. Тиигәд хөрн насндан күрәд уга баахн хальмг күүкн немшнрлә зөрмг кевәр дәәлдҗ, төрскн һазран хортнас сулдххин төлә әмән әрвлсн уга.
ДООҖАН Наталья