Эгл саальчин ач-туснь өөдәнәр үнлгдв

Нүр үгин ормд:105 җилин эргцд мана таңһчин олз- орунь икдәд, кемҗәһәрн өсәд- өргҗәд йовсн кергт нег үлү мана эгл улс тәвцән орулҗ, күцәмҗтәһәр көдлсн мөн. Урдк җилмүдт цуг халхин эрдмчнр авсн даалһвран давулҗ күцәһәд, нүүрт һарад, олна дунд күндлгдҗ йовсмн. Лаганя районд бәәсн нертә саальч Һәрән Екатерина минь иим улсин тоод орҗахнь лавта болхмн. Хойр зуудгч җилмүдин дундурар эн ачта медәтлә харһҗ тогтасн күүндвр эндр чигн бас эврә чинрән гееһәд уга гиҗ санад, энүг сергәх дурм күрв.
* * *
Седкүлчин көдлмш юуһарн ончта, темдгтә болдг гихлә, олн зүсн керг-үүлдврт орлцҗ, кесг һазр эргнәч, өдр болһн гишң соньн әмтнлә харһнач. Шидрхн болхла Лаганя района «Красный моряк» колхозд иим нег соньн харһлт учрв, энд бәәдг медәт Һәрән Екатеринала таньлдсм соньн болҗ нанд медгдв.
Дал һарсн Екатерина Бораевна ода бийнь шулун-дулун, үгтә-күүртә, һаза-дотаһур һартан харһсан кеһәд, герткстән арһарн нөкд болад бәәнә. Дәәнә өмн Катя күүкн эк-эцктәһән, ээҗтәһән хамдан Баһ Дөрвд нутга Ик Бухс әәмгт бәәсмн. Төрскән харсгч Алдр дән эклв угай гилтә эцкинь Манҗин Бораг дәәнд авв, удл уга арднь үлдсн өөрхн улсинь киитн Сиврүр туув.
- Мана өрк-бүл Алтан крайин Шипуновск района I-ч әңгин нертә совхозд тусв. Тер даруһан гилтә экм ах хөөчәр экләд көдлв, би бас экдән нөкд болад теҗәл олҗ йовлав. Тиигҗәтл экм күндәр гемтв, ах хөөчин көдлмш нанд даалһгдв. Сиврт хоолцаһан үзсн зовлңгин тускар ода ю келхв, санад оркхла, ода күртл толһан үсн өрвәһәд одна, - гиҗ медәт шуукрн бәәҗ тодлвртан авлгдв.
Тиигәд эн эдл-ахудан көдләд бәәтлнь энд үснә ферм секгдв, шулун-шудрмг күүкиг саальчин көдлмшт орулв. Баһ насн гидгнь басл җигтә сәәхн цаг мөн, өрүн һурвн часла тачкнсн киитнд орнасн өсрҗ босад, асхн ора күртл көдләд йовсн бийнь муурна, цуцрна гидг юмн медгддмн биш. Көдлмшәсн ирчкәд, домбр-гармаһан татад, нег герт цуглрад, сөөннь өрәл күртл дәкәд нәәрлдг цаг бәәсмн. Минь эн кемд чигн хам-хоша бәәсн Поспелинск района «Калмыса» колхозд көдлҗәсн Һәрән Мочхан элгн-саднь түрүн болҗ Катяг үзәд, энүнд әрк зөөхәр шиидәд, эк-эцкләнь үгцдг болна.
- Күргн болх көвүһән хүрм болтл үзсн угав. Эк-эцк хойр зөв гихлә хәрүцдг арһ уга билә. Хәрнь, мана өөр белг бәрдг нег орс эмгн тал одад, иргч җирһләрн соньмсад сурснд, - күргнчн сән седклтә, цаһан саната күн, чи болхла ут нас наслад, аль сансарн бәәхич, гиҗ келхләнь, тегәд оч зөвшәл өгсмдн тер, - гиҗ ода Екатерина Бораевна инән бәәҗ тодлна.
Тегәд тер орс эмгнә келсн хамг тоот күцв угай, - гиҗ сурхлам, - мел терүнә келсәр болв, Мочха Убушаевичлә хоюрн ниитәһәр бәәҗ, альхн деерән бәрҗ нәәмн үрән өскәд, кү кесндән бахтвидн. Герин эзн залум у-өргн седклтә, һольшг заңта күн билә, һундл төрхд, цөн цаг хооран сәәһән хәәҗ одв, - гичкәд, медәт чиигтәрсн хойр нүдән толһадан бооҗ йовсн альчуриннь үзүрәр адһмтаһар арчад бәәв.
Зүүһән дахсн утцн мет Сиврин хөөн Екатерина Бораевна хойр үрән теврҗ, залуһан дахад Лаганя района «Красный моряк» колхозд ирҗ бүүрлв. Тер даруһан гилтә эн үснә фермд саальчар экләд көдлҗ. Тиигхд Сиврәс нүүҗ ирсн хальмгуд өдр-сө уга гилтә көдләд, эврә таңһчан шинәс босхчасн цаг билә. Күн болһн авсн даалһвран давулҗ күцәхәр, социалистическ дөрлдәнә дииләч болхар зүткдмн. Екатерина Бораевна болхла даңгин нүүрләчнрин тоод орҗ, олнд үлгүр-үзмҗ болҗ көдлв. Нег-негән дахлдад гишң һарсн нәәмн үринь хадм экнь килмҗлҗ өсксн төләднь бернь ода күртл ханлтта бәәнә.
- Сара хонг болсн нилхдән үлдәчкәд, көдлмшт һардг биләв. Тер җилмүдт мана колхозд саалин дала үкр асргдҗала, өдр болһн нег үкрәс сааҗ авдг үснә кемҗәһинь өөдлүлх неквр чигн тәвгдҗәлә. Тегәд, ода юуһинь нуухв, тиигхд мел көдлмшин ард йовх кергтә бәәсмн, зәрмдән нам үрн-саднаннь тускар ухалхин ормд хамгин түрүнд сааҗадг үкрмүдән арднь орҗ хәләх кергтә бәәсмн, - гиҗ медәт баһ цага йовдлмудыг сергәв.
Тегәд Сиврәс нүүҗ ирснәсн авн найдгч җилмүдт ачта амрлһндан һартлан Екатерина Бораевна бәәрн эдл-ахудан саальчар көдлв. Пенсьтән чигн эн хара суусн уга. «Дассн юмн болҗ өгхш, мөөрчәдг үкрмүдин дууһинь соңсчкад, дассарн хәрү ферм талан адһнач. Шинкн экләд көдлҗәдг баһчудт чигн нүдн-амн болҗ сүв-селвгән өгч, зах- зуухинь чиклҗ заанач», - гиҗ көгшә тодлна. Ут тоодан һучн зурһан җилин эргцд үнн-чик седклтәһәр көдлсн төләдән Һәрән Екатерина 1971 җилд «Күндллһнә темдг» орденәр, дарунь 1982 җилд Күч-көлснә Улан Тугин орденәр ачлгдсмн, 1995 җилд болхла Екатерина Бораевнад «Хальмг Таңһчин селәнә эдл-ахун ачта көдләч» гидг өөдән цол зүүлһгдв. Энүнәс нань социалистическ дөрлдәнә дииләч болҗ кесг темдгәр, Күндллһнә һашгудар эн бас мөрәлгдснь ода күртл өөрхн улсиннь төлә байр-бахмҗ болҗ омг үүдәнә. Кесг дәкҗ эгл саальчиг бәәрн селәнә болн района Советин депутатд чигн суңһсн билә.
Ода эн хөрн хойр ач-зеетә, һурвн җичтә эңкр ээҗ болҗана, отхн күүктәһән хамдан бәәнә. Нег үкр, цөөкн хө-яма эн бәрнә, сад-һарудтан тәрә-темс урһаҗ гертксән байрлулна. Эзн күн зунар үвлд белддгинь сәәнәр меддг ээҗ ода ноос ээрәд, ачнр-зеенртән дулан өөмс-беелә өлгҗ үвлд белдҗәнә.
- Сууһад амрхнтн, наснтн бичкн бишлм гиҗ күүкдм зәрмдән намаг шоодна. Зуг көлән җииһәд, көлсән царцаһад суудг цол уга болна, олн күүкдәс, олн ачнр-зеенрәс негнь болв чигн халун хотан уухар гүүһәд орҗ ирнә. Ээҗин чансн зандрсн хальмг цәәһәс нань әмтәхн хот уга гиҗ келхләнь, альдаран суулһхан медлго сахняд гүүнәч, - гиҗ көгшә бахтсн бәәдлтәһәр келв.
Даңгин мел олна көдлмшин төлә зүткәд, кен-негнднь үлгүр-үзмҗ болҗ, күцәмҗтәһәр көдлсн ачта эн медәт олн дунд тоомср олҗ күндлгдҗәхнь чигн орта болв яһв… Тегәд күүг күч-көлсн сәәхрүлдг гиҗ келгдснь чигн мел үнн болҗахиг эн эгл саальчин җирһл лавтаһар иткүлҗәнә гиҗ сангдв.
P.S: Темдглхд, кезәнә белг бәрсн орс эмгнә келсәр болад, Екатерина Бораевна ут нас наслад, йир һарад, эн җилин хаврар сәәһән хәәв. Ода үрднь, ачнр-зеенрнь, җичнрнь, нег һазра улснь санлынь әрүнәр хадһлҗахнь маһд уга.
Шагҗин Любовь