Хальмгин Шаҗн Лам гевш Тензин Чойдак: «Бурхндан мөргәд, төрскн келән делгрүлхмн»

Кезәнәс авн хальмгудын өвкнр тууҗин йовудт Бурхн Багшин номд иткҗ йовсмн. Оюни герл болҗ, эн шаҗн әмтнд җирһлин түшг болҗ йовла. Ах үйин улсин җирһлин авъясмуд, сойл, тууль шиңгрсн бурхн-шаҗна ном даңгин әмдрлин урмд болҗ, уралан көтлҗ йовла. Ода чигн мадна җирһлд эн номин герл тусан күргәд йовна. Кесг зууһад җилмүдин туршарт учрсн әәмшгтә болн һашута тоотыг дааҗ һарад, мана аавнр-ээҗнр, теднә өмнк үйнр келән, сойлан, тууҗан, шаҗан хадһлад, маднд күргҗ авч ирсн болдг. Ода цуг тер зөөриг чикәр олзлҗ, җирһлдән һардвр кеҗ эндрк үйнрт дасхсн деерән хөөтк үйнртән тер зөөриг үлдәхин тускар мана зәңгч гевш Тензин Чойдакла күүндвр кесмн.
- Күндтә Шаҗн Лам, хальмг улсин җирһлд келн, сойл болн шаҗн хоорндан залһлдата. Өвкнрин кезәңк цагас авн эннь улсин җирһлд батрсмн. Ода бурхн-шаҗн делгрлт авчах цагт төрскн келнә чинрнь баһрсна туст тана тоолвр ямаран?
- Хальмгар бәәх кергтә. Өвкнрин, аав-ээҗнрин заң-авъясмудыг бәрҗ бәәхлә, хальмг нерән альд чигн һуташговидн. Төрскн келән медсн деерән күүкд-көвүдтән дасхад, гертән, көдлмштән хоорндан эврәһәрн күүндәд бәәхлә, баһчуд чигн келндән орхмн болҗана. Авъясан бәрҗ, хальмгарн ухалҗ бәәх кергтә. Эс тиигхлә мана келн геедрх. Мана өвкнр, аав-ээҗнр кедү дәәнд орҗ, кедү зовлңла харһҗ, түрү-зүдү үзсн бийнь келән, сойлан, бурхан хадһлҗ, маднд терүгән дасхла. Цуг терүгинь бидн дарук үйдән медүлх зөвтәвидн. Ямаран күнд бәәдлд туссн бийнь мана аавнр-ээҗнр эврә келән хадһлҗ, бурхн-шаҗнд шүтҗ йовсмн. Эднә цуцрлтан уга үүлдврин болн шунлтын нилчәр бидн эврә таңһчдан бәәһәд, келән, сойлан, шаҗан мартлго йовнавидн.
Эврә келән дас гихлә баһчуд келнә: «Тер келн нанд туста болхий? Альд би терүг олзлхв»? – гиҗ хәрү цокч келнә. Баһчуд тиигҗ келдгнь, эк-эцкнь үрндән бичкнәснь авн эс заасн юмн болҗана. «Бидн хальмгуд, тегәд мана сойл, мана келн, мана авъяс маднд, чамд кергтә», - гиҗ тедн үрдтән келдгон, бийснь үлгүр болдгон уршг болҗана. Сурһуль сурхар, көдлмш кехәр Москва, Пиитр болн нань чигн балһсдт һарч йовхларн мана баһчуд орсмудас, нань чигн келн-улсас йилһрхш. Би хальмгв, - гиҗ келхәс нань хальмг болҗахан медүлҗ чадхш. Тиигхлә ямаран эн хальмг болҗахмб? Эврә келән, сойлан, эврә шаҗан эс медхлә юн гиҗ тер келхмб? Тегәд хальмг болҗахла, хальмг келән, сойлан, тууҗан медх кергтә. Терүгинь үрндән медүлх зөвтәвидн. Эс гиҗ эдн күүнә һазрт йовхларн би хальмгв гиҗ өрчән цокхас нань, хальмгиннь тускар төрүц юм келҗ чадшго.
– Тиигхлә ямаран керг-үүлдвр күцәх кергтә гиҗ санҗант?
- Би бичкнәсн авн төрскн келәр келҗ өсләв. Хурлд ирҗ көдлхдм бурхн-шаҗна ном төвд келәр умшгдҗасмн. Хальмг ламнр чигн кезәнәс авн номиг төвд келәр умшҗ йовсмн. Тернь учрта, Бурхн Багшин ном төвд келәр бичмрт хадһлгдсмн, тиигҗ дасгдҗасмн. Мадн чигн тиигҗ даславидн. Тенд багшнр өдр болһн дасх цөөкн үг заадмн. Терүгинь бидн чееҗәр дасад, хоорндан келәд, мадн хаҗһр келҗәхлә төвд гелңгүд чикләд, ямаран үгиг кезә келснь чик болхинь зааһад, тиигәд арднь орад бәәҗ бидн төвд келәр күүнддгиг дассн болдг.
Хальмг келән чигн тиигҗ дасч болхмн. Зәрм баһчуд үгиг хаҗһр келхәсн эмәнә. Тиигхмн биш. Хаҗһр келситн чиклдг күн олдхла, бичә эмәтн. Тиим күн харһснд байрлх кергтә. Уха заадг күн җирһлд харһхла, йириндән сән йовдл болдмн. Әәлго, эмәлго келән дасх кергтә. Кел дахҗ, сойлан, авъясмудан күн болһн сәәнәр меднә. Седкл кергтә, шунлт кергтә.
Седклән тәвәд келән дасх кергтә. Энтн хальмг күн болһна эркн керг мөн. Мадн тооһарн баһ улс болҗанавидн.
- Сүл цагт оюни җирһлд хүврлтс учрад, бурхн-шаҗн ик делгрлт авчана. Мана таңһчд эн туст бәәдл ямаран?
- Хальмгт чигн бурхн шаҗн ик делгрлт авчана. Бурхн Багшин сүм тосхгдад, әмтн оларн ирҗ бурхндан зальврх, олн мөргүлд орлцх, шаҗна йосрхл медҗ авх таалта болв. Шаҗна туск медрлән гүүдүлхд энд болдг лекцс болн күүндврмүд туста болна. Өөдән цолта ламнр, нертә номтнр ирҗ, Бурхн Багшин номин цәәлһвр өгдг, шаҗна үүлдврт туслдг мандлмуд тосхлһн болн нань чигн тоот бурхн-шаҗна туск әмтнә медрлинь гүүдүлҗәнә.
Әмтнә эрүл-менд бәәдлиг батллһнд шаҗна кезәңк авъясмудыг сергәҗ бәәдл-җирһлд оруллһна туснь ода ил үзгдҗәнә. Шаҗна ик байр болсн цагт әмтн хурлд ирҗ цер авна. Түрүн авгтан бурхнд иткдг улс тиим цер авдг билә. Күүнд му кешго, әрк уушго, хулха-худл кешго болн нань чигн цер авчах әмтн дунд баһчуд хурлд ирҗәхнь сән йовдл мөн. Баһчуд әрк уулһн, әркин үүләр кесг хаҗһр йовдл һарһлһн чигн баһрхмн болҗана. Тиигәд шагшавдын чик тоотыг җирһлд батллһна көдлмш кегдҗәнә.
- Хальмг Таңһчд делкән кесг орн-нутгас бурхн-шаҗна үүлдәчнр ирҗ, нарт-делкән ик хургт орлцхмн. Ямаран төрт Та оньган өгх биләт?
- Хальмгт тууҗлгч ик чинртә йовдл болхмн. Бурхн Багшин номд шүтҗ, терүгәр һардвр кеҗ бәәдг олн һазрин әмтн шаҗна ик цуглранд ирҗәнә. Энткгин, Мьянман, Шри-Ланкан, Моңһлын, Бурятин, Тыван болн олн нань чигн һазрин шаҗна үүлдәчнр болн хувргуд цуглрҗ ирхмн. Бурхн Багшин номин цаарандк делгрлтин тускар болх ик күүндвр цуг маднд туслхнь маһд уга. Мини санаһар болхла, Хальмгт гелңгүд белдлһнә төрт оньган өгх санатав. Нег үлү, хургин йовудт мел эн төр босхгдхмн. Тиигчкәд иим сүүр Бурхн Багшин Алтн сүмд болх гиҗ зуралгдҗана.
Үнндән болхла, энтн йир ик чинртә төр мөн. Эн төр хаһллһн, хальмгудт йир хурц болн бачм чинр зүүҗәнә. Архивин то-дигәр, эрвлцин өмн Хальмгт дөрвн миңһн һар гелңг бәәсмн. Дарунь шин йосн ирәд, бурхн-шаҗн бурушагдад, гелңгүд болн шаҗна хувргуд цааҗла харһулгдад, теднә то кесг холванд баһрсмн. Келхәс, кезәнәс авн бурхн-шаҗндан иткәд, хальмгуд тер итклдән урмд авад, кесг дәәнә һалд зөргәрн ончрҗ, Сиврин туувриг дааҗ һарсмн. Җирһлин тиим хату-мөтү зовлңгиг хальмгуд бурхндан иткәд, зальврад, өвкнрин авъясмуд бәрәд, аавнрин залу-зөрг йовдлмудар ул кеҗ, келн-әмтн болҗ хадһлгдсмн. Тууҗан, сойлан, төрскн келән, шаҗан хадһлад, маднд эндрк үйнртән медүлҗ, җирһлин үндсн болсн эн заясн тоотынь геех зөв уга.
Тиигәд кесг зун җилмүдин туршарт бурхн-шаҗн мана өвкнрин җирһлин улнь болҗ йовсмн. Номиг цәәлһҗ медүлдг, шаҗна цуг йосрхлыг күцәдгнь гелңгүд болн шаҗна хувргуд бәәсмн. Давсн зун җилин йирдгч җилмүдт улсин оюни җирһлд ик хүврлт болад, әмтнә уханд итклин герл шинәс герлтҗ, хурлмуд, суврһуд босхгдҗ, бурхн-шаҗндан йостаһар иткдг цаг ирсмн. Тер шин тосхгдсн хурлмудт шаҗна үүлдвр күцәх гелңгүд кергтә болҗана. Тедниг белдлһнә төриг хооран саалго күцәх кергтә. Хургт ирсн шаҗна үүлдәчнрлә күүндәд, теднә һазрт гелңгүд ямаран кевәр белдгдҗәхинь медҗ авхла, маднд туста болх. Бурхн-шаҗна үүлдврин халхар кесг зун җилин туршт дамшлтта гелңгүд белдлһнд торвр һардго һазрин үлгүр чигн медхд соньн. Дәкәд болхла, тууҗин йовудт олн-зүсн учрар шаҗна хувргуд белдлһнд саалтг һарсн цагт тедн ямаран керг-үүлдвр күцәҗ, шаҗна үүлдврән ясч авсна тускар медҗ, ашлвр кехд шаҗна үүлдәчнрин эн ик цуглран маднд туслх гиҗ нәәлҗәнәвидн.
- Күндтә Шаҗн Лам, күүндвриг ашлҗ мана умшачнрт ямр селвг өгч чадхит?
- Җирһлдән кен-негнь, цуг әмтә тоотд му кешго зокалыг шаҗнла хамдан Бурхн Багшин номас бийдән шиңгәҗ авсмн. Эннь һанцхн мадна, хальмг улсин бәәтхә цуг күмн әмтнә җирһлин евәлтә закан болдг. Тегәд Бурхн Багшин ном саяд улсиг эн делкәд хамцулҗана. Ямаран чигн бурхн-щаҗна шагшавдын үндсни зокалыг бәрҗ, кен-негндән му кешго, өр-өвч седклин үүлдвр күцәҗ бәәхлә, таңһчин, Әрәсән, цуг делкән әмтн эвин теңгр дор, амулң-менд бәәхнь маһд уга.
Күүндснь ХӨӨЧИН Галина