МӨҢКҖИН БААЗА-БАГШ ЗУ ТӨВДТ ОДСНА ТУСКАР

Ээ өдрмүдт Хальмг Таңһчд Бурхн шаҗна нарт-делкән III-ч чуулһн давулгдҗана. Һучн тавн һазадын онр-нутгас, Әрәсән талдан мүҗәс олн ламнр, номнтр, гиичнр ирсн бәәнә. Тедү мет Төвд, Энткгәс бас ламнр залрҗ ирсмн. 130 җил хооран болхла мана хальмгин ламнрин Дала Лам гегәнә орнд күрч мөргх хамгин һол күсл бәәсмн гиҗ келхлә буру болшго. Тер урдк цага ламнрас эн күслән күцәсн негнь болхла Бааза багш мөн. Зу Төвдт күрч мөргх сансн санаһан күцәсн деерән, замдан үзсн-соңссн хамган үүн һолтаһар, иткмҗтәһәр медүләд, хальмгин тууҗд нерән мөңкрүлҗ үлдәсн күн. Хальмгт нерән алдршҗ йовсн әмтнә тускар дорас өсч йовх баһчуд бичә мартха гисн эн бичкн зокъял тана оньгт тусхаҗанавидн.
19-гч зун җилмүдт соньн йовдларн хальмгин тууҗд нерән мөңкрүлҗ үлдәсн нег күн бәәсмн. Үүнә нернь – Мөңкҗин Бааза, шар шаҗна сәкүл нернь Лувсаншарв, цуг әмтнд медгддг алдршсн нернь – Бааза-багш мөн. 1891-1894 җилмүдт Дунд Хурлас һарад, «зун һучн тавн җиләс нааран күн күрәд уга» Зу Төвдин орнд күрәд ирсн деерән, хаалһдан үзсн-соңcсан тодлҗ авад, «хөөн йовх күүнд туста болх» гисн саната болад, үчүкн дегтр зокаҗ үүдәсмн.
Иҗл мөрнәс ики холд бәәсн Зууһин орнд күрч зуульчллһ кесн Бааза-багш гиснь кен бәәсмб? Бааза-багш 1846 җилд Баһ Дөрвд нутга Дунд Хурла әңгин эгл хальмг күүнә өрк-бүлд төрсмн. Эцкдән ууһн көвүнь бәәсн төләднь энүг бичкнднь - долан настаһас авн Дунд Хурлд манҗд өгсмн. Сурһуль сурхдан дурта шулун-шудрмг көвүн бурхн-шаҗна номиг дассн деерән эврәннь авһасн төвдин эмнллһнә ном шунҗ дасна. Удан цагтан көвүн хурлын номин саңгд бәәх цуг дегтрмүдлә, номин үүдәврмүдлә, кезәнә цагт Зуу орҗ зуульчллһ кесн әмтәр илгәсн Дала-ламин тамһта иткл цааснла бас таньлдҗ авсмн. Бичкнәсн авн насни туршарт бийән цевр-цеерәр бәрҗ, шар-шаҗнд үнн седкләсн шүтҗ Төвд һазрур зуульчллһ кеҗ Дала-ламд баралхҗ мөргх күсл бийдән тәвсмн. Тегәд цаг ирхлә сансн санаһан нутга нойн Церн-Дәәвд Тундутовд медүлхләнь, тернь: «Зу Төвдт оч, Хамг әәлдгчин гегән, Банчен-римпочин-гегән, Зу Шагҗимуни гегән, нег үлү ик киидмүд болн өндр деедс ямр бәәнә хамгт нойн, нутг, олна төлә мөргүл өргтхә», гиҗ зөвшәл хәәрлҗ, дөңг-тусан күргсн бәәҗ.
Төмр туула җилин така сарин 9-д, орсар 1891 җилин июль сарин 9-д, Баһ Дөрвд нутга Дунд Хурлын гелң Бааза-багш эврәннь хурлын манҗ Идруна Лиҗиг болн эгл хальмг кү Улана Дорҗиг дахулҗ авад хальмг теегәс Төвдин орнур зуульчллһ кехәр һарсмн. Усна кермәр чигн, төмр һал кермәр чигн Әрәсән өргн аһуһар йовҗ давад, Моңһл орна Богдын күрә (урднь Урга, ода Улан-Баатр хотл балһсн) хотл балһснд һаха сарин негнд күрсмн. Үүнд невчк бәәһәд, хамдан цааранднь дахҗ йовх әмтиг олҗ авад, дарук сарин эклцәр Алашан нутг темцәд һарв. Бааза-гелң энд үзсн соньн тоотан тодрхаһар бичнә. Нег үлү, алашан улсин тускар иигҗ медүлҗәнә: «Эдниг Алашан өөлд гиҗ нерәднә. Келнь маднд өөр. Күүкд улсин үсн чигн мана һазра күүкд улст әдл, хойр үсн гүрәд үсндән гертә. Эн Иш (нойна нернь) маниг цә, чигән, мах өгч тоов. Тегәд би хәрү ирәд чигн бәәвүзә эднәр эс дәврв чигн, хөөн бас йовх керг учрад чигн бәәвүзә гиҗ санҗ, өврлҗ йовсн цасарн (часы) белг өгв би. Эдн Алашан гидг ясн, Өөлдәс салсн улс җигн. Дөрвн өөрд гидг нег хаанта, нег багта йовсн гиһәд, Халхас маднд дөтрңгү саната бәәнә. Һазрнь элсн һовь иктә, усн ховр, темән малар теҗәл кедг улс җигн. Зун темә саадг күн чигн бәәнә гинә. Темәһән сааһад чигн кеһәд, әрк нерәд бәәдг улс җигн. Шар цаһан буудя бас сәәнәр эдлнә. Үүн деерәс шин темә ачулҗ йовий болад, маниг тавн өдр өңҗүлвидн (хонувидн)».
Бааза-багш «хөөткән сансн цецн» гиһәд, «би хәрү ирәд чигн бәәһүзә, хөөннь бас йовх керг учрад чигн бәәһүзә» гиҗ санад, йовх зуурар учрад, хот-хоол, хонлт хәәрлсн әмтнд белг бәрүлдг бәәҗ. «Йовсн һазр болһндан сән, му, дунд – кенд болвчн таньлдн, белг өгәд йовхас биш арһ уга», – гиҗ бичнә. Иигәд йовад йовҗ зуульчнр туула сард Гумбум гидг балһснур күрч ирәд, үүнд бәәршлҗәсн хурлын тускар тодрхаһар келҗәнә. Юнгад гихлә, эн һазр Будда шаҗна алдр шинрүләч Зуңква-гегән нернлә залһлдата. Шар шаҗна гегәрүлгч аһу ик лам хүвлсн һазрт бодь модн урһсна тускар домг эврә дегтртән орулад эн әрүн һазр Бааза-гелңгиг ик гидгәр соньмсулҗ. Гумбумд Цаһан саран кеһәд 1892-ч җилин лу сарин 24-д Лхаса темцәд һарцхав. Хаалһнь зөвәр күчр-күнд болҗ, һазрин сүрәс (уулта һазрар йовсн цагт болҗах гем) көлтә цус көөрүдг гемәр гемтҗ, олн зүсн түрү-зүдү үзсн болвчн, «эврән седклдән санҗ һархдан Зууһин орнд мөргхәр йовад, зуур үкх чигн бичә зовсв гиҗ санҗ һарсн санаһан батлҗ санад, зальврад бәәвүв», – гиҗ Бааза-багш эврәннь тодлсан медүлв.
Дээд монголчудын һарзар йовсн цагт эднә тускар иигҗ бичҗ бәәнә: «Ваңгин өргәһәс эн күртл Цәәдмин һазр, давста, шаврта, һашун уста, говь шал, элстә, сууха хулсн урһсн. Батхн, бөкүн, делңч гиҗ яах арһ уга. Әмтәхн усн ховр. Кецү халун, тиим һазр болдг чигн. Эн һазрт бәәсн Деед моңһлчуд бурхн шаҗта, моңһл худма бичгтә, хуучн янзнь мел мана дөрвн өөрдин янзта бәәсн санҗ. Адун, темә, үкр, хөн, яман иим малта. Цуг хальмг ишкә гертә. Саалин сааһад чигә кеҗ, әрк нерҗ бәәх янз болад ширн сав, архд, утхур, бортх, бөрв тергүтн сав кех болад, теднә кев-янз, нерәдх нернь күртл мана Иҗл мөрнд түшҗ бәәдг хальмг улсин янзта. Одгә хувцнь таңһд шидр улснь таңһд янзта хувцсн өмсдг болад ирҗ. Эн Цәәдмин һазрар урһх талар бәәдг моңһлчуд, таңһд улста хоорндан хулха көөгүл келцдг. Барун талын улснь, һологта (голоки гидг келн улс) деерм көөгүл келцдг. Зүн талын улснь китдтә хулха келцдг. Шиңгх талын улснь хотн, маңһд улста хоорндан хулха көөгүл келцдг болна. Гивчигн хошун хоорндан хулха көөгүл келцдг уга җигн. Таңһд улс дурасн җивсг утх бүсдән хавчулад бәәдг. Иим деермч янзта улс бәәнә. Мөңгн ховр, мал, эд, цә, тосн, шүүрмг иим юмар хулха болҗ хоорндан дольг келцнә. Ар Доод моңһл улс, Зууд йовхиг җил бүрд (җил болһн) көлсәр тееҗ күргдг. Зууһас дорогшан хәрсн улсиг Гүмбүм күртл көлсәр күргдг. Чигән болн цәәһин үсн, тосн метин юман өңгәр өгдг иим улс җигн. Мана эн буусн Хөөт туула зах күн болҗ бәәнә. Үүнәс Төвд нутгин захд күртл күн уга эҗго һазр гинә. Эндәс дөрвн-тавн хонад Һурвн нәәҗ гидг һазрт күрдг юм гинә. Тер Һурвн нәәҗ гидг һазрт күрдг юмн җигн. Тер Һурвн нәәҗд, Зууд йовх улс күцлдҗ ирдг юмн җигн».
Таңһд орн-нутгар дәврәд йовсна тускар, таңһд улсин тускар бас соньн кевәр бичсмн. «Эн таңһд улс хар сарлг үкр, таңһд шодң хөн малта. Адун олн биш гинә. Гив чигн цөн-цөн адун бәәдг җигн. Хар банак гертә. Эн герин янзнь – сарлгин ноосар эврән некәд кесн хар өрмгәр уяд кесн ик чачр гер, дотрнь дундас хойр бахнар деегшән тулад, һаза дөрвн таласнь деесәр татад, һазрт хадас шааҗ уяд, тер деесиг өндр модар тулҗ орксн. Нег тал үүдтә, дөрвлҗн хар чачр бәәнә. Дотрнь шавр зуух кеһәд түүнә деер, тоһоһан нерәд, хотан кеҗ ууна. Залу улснь у ханцта, ут хормата хөн арсн девлиг нүцкн бийдән өмсәд, дорд хормагинь өвдгин дор дөрвн хурһн дүңгә үлдәһәд, деегүрнь бүс бүсләд йовна. Цаһан ишкә төгрг махла өндр шовһр оратагинь өмснә. Өмн бүсдән, аршм дүңгә ут төмртә җивсг гидг нертә утх көңдлң зүүсн, иим янзта. Хулха иктә улс җигн. Деермд олн йовҗ, олн күн Алашан күүг баатр сән эр гиҗ, хошундан ахлулҗ, нойн гидг нер өгдг гинә. Угта нойн күн ховр улс кевтә», –гиҗ дегтртән бичҗ.
1892 җилин така сарин 26-д йовҗ йовсн өндр уул деерәс Зу хотлын Боталан алтн орас үзәд, унҗ йвсн мөрдәсн бууһад һурв дәкҗ мөргцхәв. Лхасан тускар Бааза-багш иигҗ бичҗәнә: «Лхаса балһсн Ү һолын зүн көвәднь бәргдҗ. Энүнә тал дунднь Ик Зууһин сүм бәәнә. Эн сүм дөрвн давхр алтн ората, дотрнь Шагҗмуни бурхн болн нань чигн бурхд бәәнә». Буддан шаҗнд шүтдг күн болһна зүүҗәх эркн күслнь «әмд бурхн» Дала-ламиг үзҗ, энүнәс әдс авлһн болҗана. Эн хамгин чинртә күслнь күцсн деерән Бааза-гелң гегәнд бичкнәснь авн ном дасхҗ сурһмҗ өгсн лам Җамба-римпочед, Панчен-гегәнд нань чигн ик ламнрт одҗ бас мөргв. Төвд һазрт бәәх ик-ик хурлмудт одҗ мөргснә тускар Бааза-багш эврә тодлврмудтан йир тодрхаһар бичнә. Өрәл җилин туршарт Төвд орнла таньлдҗ, хәрхиннь өмн хәрү Лхаст ирәд Дала-ламд одҗ мөргхләнь ик хол һазрас ирсн мана зуульчнрт Гегән әдс өгн 103 ботьта Ганҗур гидг номин дегтрәр белг бәрүлв. 1893 җилин лу сарин 29-д эдн Лхасас герүрн хәрх хаалһдан һарцхав. Кесг сардан Китдин һазрар дәврҗ йовад теңгсин көвәд бәәдг Хаңку гидг балһсур ирәд «Саратов» гидг нертә орсин усн кермд сууһад нег сар үлү олн һазрин көвәһәр йовцхав. 1894-гч җилин зуна сүүл сарин 1-д Бааза-багш эврән бәәдг Дунд Хурлдан күрч ирҗ. Тегәд хальмг һазрас 1891-гч җилд хаалһдан һарч 1894-гч хәрү ирҗ һурвн җилин эргцд зуульчлһ кесн Бааза багш Зу нутгла шинәс кесн залһлдан таслшгон төләднь болн хөөнь йовх күүнд туста болх гиҗ санад хаалһд учрсн йовдлмудан тодлҗ авад үчүкн дегтр зокаҗ бичсмн. Орсин нертә номт Александр Матвеевич Позднеев Бааза-багшла харһад, 1897 җилд Пранцд (Париҗд) болсн Дорд дакни судлачнрин чуулһнд зөрүләд, эн зокъялыг «Баһ Дөрвд нутга Бааза-багшин Төвдин орнд йовсн түүк» гисн нертә салу дегтрәр барлад һарһсмн. Европийн эрдэмтнрин дунд Төвдин туск хамгин түрүн ном эн болҗ һарсмн.
Хәрҗ ирснә хөөн Бааза багши «ах багши» гидг цолта болад цуг Баһ Дөрвд нутгин хурлын ахлгч лам болҗ йовсмн. Орс Холбоны Улсын зуульчллһна цутхлңнь Бааза-багшиг гешүн («член-сотрудник») гиһәд бас эврә тоод орулсмн. Бааза-багш Густав Рамтедт, Андрей Руднев, Александр Позднеев гидг алдр нертә эрдэмтнрлә кесг дәкҗ харһсмн. 1903 җилд Бааза-багш гемин учрас һаслңһас һарад бурхн болсмн.
Бааза-багш бичкнәснь авн Дала ламин орнд күрч мөргх сансн санаһан күцсн деерән үзсн-соңссн хамган үннәр, иткмҗтәһәр медүләд хальмгин тууҗд нерән мөңкрүлҗ үлдәсн мөн.

«Зу гидг һазр» - дууна туск медән

Мана хальмгин утх зокъялд ламнрт, бурхн шаҗнд нерәдсн частр дуд бәәнә. Кезәнә цагт Зу Төвдт зуульчлһн хамгин күнд болв чигн, зуг хамгин чинртә болдг билә. Тегәд эн зуульчлһнд нерәдсн «Зу гидг һазртн», «Зу гидг һазр» гидг дун хадһлгдҗ үлдсн бәәнә.
Эн дора өггдҗәх дууна үгмүд Санкт-Петербургин ик сурһулин саңд хадһлгдҗана. Тод бичгәс өдгә хальмг келнд Мейян Бадм буулһсмн, орс келнд Борлга Босха орчулсмн.
Зу гидг һазртн Местность, называемая Зу,
1. Зу гидг һазртн 1. Местность, называемая Зу,
2. Зурһан сара һазр билә. 2. В шесть месяцев пути земля.
3. Зуурк завсрин дәәсиг 3. От недругов, что встретятся в пути,
4. Зуңквин гегән әәлдтхә! 4. Зункава геген, пусть хранит!
5. Көк нуурин көвәднь 5. На берегу озера Кукунор
6. Күлг бийән амрулъя, 6. Отдохнем вместе с лошадьми,
7. Көрг деед шүтәнд 7. До изобраҗения святыни
8. Күрч нег мөргъя. 8. Добравшись, поклонимся.
9. Шарлҗнантн йозуртнь 9. У корней бурьяна
10. Шаңгин агтнь бәәршнә, 10. Пасется казенный табун лошадей,
11. Шалһдг деед шүтәнд 11. Высшим святыням,
12. Шамдн күрч мөргъя. 12. Поспешив, поклонимся.
13. Барун бийдк шүтәг 13. Бурхана правой стороны
14. Маңна деер залый. 14. Возлоҗим на лоб.
15.Бәәрләд ирсн дәәг 15. От вторгшегося с войной врага,
16. Баатр Ямндаһа әәлдтхә! 16. Пусть Батыр Ямантака защитит!
17. Зүн бийдк шүтәг 17. Бурхана левой стороны
18. Зүркн деер залый. 18. Возлоҗим на сердце.
19.Зүрлдәд ирсн дәәг 9. От пришедшего с войной врага,
20. Зөргтә Ямндаһа әәлдтхә! 20. Пусть смелый Ямантака защитит!

«Зу гидг һазр» гидг дууна үгмүд Амбекә Боовушин репертуарт бас ордг билә. Эн дун Зууд зуульчлһнла залһлдата дун болна. Өдгә цагт эн дун мартгдҗ йовх дун. 1960-1970 җилмүд Хальмг күрәлңгин номтр магнитофонд бичүлҗ авсмн. 1974 җилд цагт Б.П. Амбековас бичүлҗ авсн дун болҗана. Боовуш Пюрвеевна Амбекова 1927 җилд Баһ Дөрвд нутгин Ик Бухс әәмгт төрсмн. Эн һазр олн нертә билгтә улсарн элвг, хамгнь алдрта гиснь җаңһрч Ээлән Овла.

Зу гидг һазр Местность, называемая Зу,
Зу гидг һазрнь Местность, называемая Зу,
Зурһан сара һазр. В шесть месяцев пути земля.
Зуурдк завсрин дәәсиг От недругов, что встретятся в пути,
Зуңкван гегәндән даалһия. Зункава геген, пусть хранит!
Көк нуурин көвәднь На берегу озера Кукунор
Көлгн бийән амрая. Отдохнем вместе с лошадьми,
Күршго деед шүтәнднь До недосягаемых высших святынь
Күрәд һурв мөргия. Добравшись, три раза поклонимся.

МАНҖИН Намру