Төвдин Кайлас әрүн уулд күрәд ирв

Эврә цагтан Лагань балһсна 3-ч тойгта дунд сурһуль төгсәсн Катыша Басң Н.И.Пироговин нертә Әрәсән келн-улсин шинҗллһнә эмнлһнә күрәлңд бичкдүдин эмчин эрдмәр сурһуль сурсмн. Дарунь орн-нутгин нертә төвд, Москва балһсна Морозовск бичкдүдин эмнлһнд нүднә гемин халхар медрлән гүүдүлсн болдг. Сурсн эрдмәрн Москвад көдлҗәһәд, 2022 җилд эврә таңһчдан хәрҗ ирсмн.
Цаг зуур Лаганя района эмнлһнд дамшлтан өргҗүлснә хөөн Элстүр һарч ирәд, ода «Нүднә төв» клиникд бичкдүдиг болн бөдүн улсиг чигн эмнҗәнә. Зуг эн зунар энүнә бәәдл-җирһлд зөвәр ончта йовдл учрсна тускар эндр эврә умшачнртан чигн медүлснь басл орта болх гиҗ санад, бичҗәсмдн эн.
Йириндән зуульчлхдан дурта эмч кесгәс нааран Төвдт күрч, энд бәәдг әрүн Кайлас уул эргх күслтә бәәсн мөн. 4750 метр өөдмд бәәдг 54 дууна һазриг яһҗ эргҗ һарсна, Төвдин хотл Лхаса балһсна, төвд улсин җирһлин тускар келҗ өгснь мадниг чигн соньмсулв.
- Әрүн Кайлас уулын тускар урднь фильм хәләһәд, энүнә тускар даруһас умшад, шар шаҗнд шүтдг улс юн учрар эн әрүн һазрт күрхәр зүткдгинь медхәр эврән тиигәрән одхар шиидләв. Нег домгт келгдсәр, - минь энд һазр теңгр хойр нииләд, уулын эргндк бәәдл кен-негнднь чик санан-серл орулҗ гегәрүлдг күчтә гинә. Тегәд дамшлтта альпинист, Хальмгин нертә эмч Хоньна Валерий Төвд нутг орҗ, Кайлас уулд күрх седвәр татхлань, зөвән өгсн биләв. Урднь болхла, Кавказин болн Түрг орн-нутгин Тахталы уулмуд деер давшҗ һарад, баһ-саһар эн туст дамшлтан хоршалав.
Китд орн-нутг орхин төлә шишлң цаас авснас нань Төвдин Автономн районд күрхд бас онц зөвшәл кергтә болв. Тегәд цуг бәрмт цаасан диглснә хөөн нег долан хонгтан Китдт бәәҗәһәд, Чэнгду балһснас Төвдин хотл Лхаса балһснур нисч һарвидн. Энд Дала Ламин шишлң алвт бәәдгинь цугтан меднә биший. Эн балһсн теңгсин кемҗәнәс 3656 метр деер уулмуд заагт бәәршлҗәхинь темдглх кергтә. Деегшән давшхин төлә маднд хамгин түрүнд эргндк бәәдллә иҗлдх кергтә болв, юңгад гихлә түрүн даруһан «уулын» гем экләд, ки давхцад, толһа эргәд бәәв. Мадниг бәәрн жолач болн эн һазрин тускар тодрха цәәлһвр өгсн шишлң нег күн дахсн билә.
Невчк амрчкад, Лхаса балһснла таньлдвидн: Потала, Джокханг, Сера болн Дрепунг шар шаҗна нертә хурлмудт одвидн. Балһсна уутьхн матьхр уульнцст ик зуудан нег эс гиҗ хойр давхр гермүд үзгдв, энд тууҗин олн бумблвс үзгдв. Лхаст хот-хоолын, мод, арс, төмр эд-бод кедг бүрдәцс көдлҗәнә. Эврә бичкн шахтд нүүрс һарһҗ авдгнь бас медгдв. Талдандан болхла, энтн өдгә цагин балһсн болҗана, энд ик базр, кесг кафес, хувц-хунр, һосн-башмг, шаҗна кегдлмүд хулддг лавкс бәәнә. Тиигчкәд уульнцст харһсн әмтнә ик зунь эрк эргүлҗәснь мадниг икәр өврүлв. Бәәрн улс өмсч йовх хувцнь зөвәр оңдан болҗ медгдв, баһчуднь болхла ик зуудан өдгә цагин хувцта йовснь үзгдв.
Төвдт әмтн нурһлҗдан селәнә эдл-ахун халхар көдләд, тәрә-темс урһаһад, бод мал, хөд асрдгчн. Онц эзнә бүрдәцд көдлҗәхнь чигн бас дару-дарунь харһад бәәв. Тегәд дөрвн өдртән Лхаст бәәһәд, мана баг машиһәр Кайлас уул тал һарч йовв. Ут турштан 1300 дууна хаалһд хойр-һурвн дәкҗ хонвидн. Кайлас уул Һазр деер хамгин әрүн чинртә орм, гиҗ домгудт келгднә.Бәәрн улсин үгәр, уул өндртән 6 миңһн метр болдгчн, шаҗна йосар эн уул деер һардг зөв уга болҗана, юңгад гихлә эн өөдмд күрх седклтә улсин күслнь төрүц күцлго бәәҗ, эдн аштнь әмнәсн хаһцад эс гиҗ чаңһ засгла харһад бәәв. Хуучн домгт темдглсәр, эн уул деер бурхд бәәдгчн, тегәд эднә алвтыг бузрдашгон төлә тиигәрән кен-чигн күрдго юмн. Кайлас тал ирсн әмтн болхла зуг төгәлңдән 53 дуунад эн уулыг эргәд һардгчн. Эннь хамгин ик эргц болҗ тоолгдна. Баһ эргцәр йовхас урд ик эргцәр уулыг 13 дәкҗ төгәлх кергтә болна. Тегәд эн хаалһар зуульчнр зуг хая-хая йовдг болҗ һарв.
Уулын дора бәәдг Дарчен селәнд ирхләмдн, нанд ханядн күртәд, хамрм бүтәд, халу дөрәд гемтүв. Нег саамд нам ода иим ут хаалһд яһҗ йовхв, үлдхмн болвза гиҗ маһдлҗаһад, зуг әрүн уулд күрчкәд, яһҗ хооран цухрхв, гиҗ санчкад, цаарандан йовхар шиидсмн тер. Меҗә деер харулчнр мана бәрмт цаасиг бүрткснә хөөн минь эндәс бидн әрүн уулыг экләд эргвидн.
Адһм угаһар йовсн бийнь ки давхцад, халу дөрсн учрар чинән алдрад бәәв, тегәд деегшән давшснь зөвәр күнд болсмн. Нег үлү өөдм деер дегд җаңһрта болв. Хаалһд нег талд халун болад, нег талд нам киитрәд чигн бәәв. Бийм эвго бәәсн бийнь эргндкиг һәәхәд йовлав: цаста уулмуд дунд әрүн нуурмуд, хадта хавчгмуд ке-сәәхн бәәдл тогтаҗав. Уулын нег хаҗуднь сарул болхла, талдан хаҗуднь – тас харңһу, хар үүлд бархлзҗахнь нам соньн болҗ медгдв. «Әмд» нууриг давад һархла, хәрүднь ә-чимән уга, тагчг нур харһдг болна. Тегәд һурвн өдртән йовад, уулмуд дунд бәәдг хурлмудт хонад һарвидн. Ут хаалһин йовудт «үклин тегш һазр» ормиг бас давҗ һарх кергтә болв. Төвд улсин үлгүрәр бийән килнцәс цеврлҗ үкләс гетлхин төлә шаҗнд шүтдг әмтн энд эврә зәрм хувцан үлдәдгчн. Минь тиигхлә күүнә сүмсн шин җирһлүр зөрдг гинә. Би бас тенд махлаһан үлдәһәд һарлав.
Тиигәд йовад йовҗ, бидн 5637 метрт өөдләд, Дролма Ла һазрт күрәд, сансн санаһан күцәвидн. Бийләһән авад йовсн хальмг туган өргҗ делскәд, седкл йосндан байрар дүүрв. Энд өөдмд һарсн улс бәрц бәрәд, өөрхн улсиннь нер-ус бичәд зальврад, шин хөвтә җирһлин төлә әдс авад мөргдгчн. Бидн чигн бас тиигвидн.
Дарунь дорагшан буусн кемд бийм гиигрсн болад, чинән орад, чидл урһад эдгсн болҗ медгдв. Эн саамд хаалһим керчҗ, генткн зорхн гүүҗ һарад, мини тал өөрдәд, башмгим үнрчләд зогсв. Бәәрн улсин келсәр болхла, эн аң яһад харһнҗ йовсн бийнь төрүц күн тал өөрддго юмн. Һартан бәрҗ йовсн хотасн өгәд, зорхнла харһснь мел сән йорта темдг, гиҗ дотран ухаллав. Уулын дора бууҗ ирхләрн, энтн йирин зуульчллһн болсн уга, энтн эврә җирһлин хаалһан йилһҗәдг йовдл болсинь лавтаһар медүв, гиҗ ода келҗ чадхв…

Бичҗ авснь Шагҗин Любовь Катыша Басңгин альбомас авсн зург
Р.S.: Төвдәс ирсн даруһан гилтә Басң Очирович һучн җилин өөнән темдглҗ, дәкнәс 1400 метрт өөдлҗ давшад, Бештау уул деер һарсмн.