«Үгм – мини көгм»

Хальмг улсин бичәч Бембин Тимофейин 95 җилә өөниг үкр сард темдглв. Хальмгин сойлд зөвтә нег орман эзлҗәсн билгтин үүдәврмүдт олн умшачнр оньган тусхана.

Бичәчин үүдәлтин тускар бичхин өмн 1966 җилд Элстд барас һарсн «Үгм – мини көгм» гидг дегтртнь оньган тусхай. Дегтрт орсн үүдәврмүд бичәч ямаран олн төрт оньган өгчәсинь, билгтә хурц үгмүдинь умшҗ медҗ болхмн.
Мана тоолврар, мел эн шүлг бичәчин үүлдврт һол орман олсн тоотыг үзүлҗәнә. Иньгллтин чинр, хальмг күүнә хар уга седклиг медүлҗ үзүлгдҗәнә. Кезә чигн цагт иньгллт болн кен-негндән дөң болҗ бәәлһн җирһлин һол түшг болдгинь йирини йовдл мөн. Эн үгин болн заң-авцин һол учр-утхнь мана амр биш өдгә цагт чигн чинрән гееҗәхш.
Бембин Тимофей экләд бичхдән орс келәр бичсинь тодлхмн. Болв билг гидгнь тер. Генткн «Уршгта туула» гидг теҗг шүлг бичәд, олн улсиг өврүлсмн. Тернь 1957 җилд учрсмн. Терүнә дару әмтиг соньмсулҗадг олн нань чигн төрт нерәдсн шүлгүд хальмг келәр бичгдв.
Теҗг шүлгүд бичҗ хальмг утх-зокъялд эн орсмн. Урн үгин эн янзиг Бембин Тимофей эклсн болдг. Төрскн келәр бичгдсн теҗг шүлгүднь әмтн дунд ик тааслт олла. Дуту-дундсиг, хаҗһр йовдлмудыг хурц келәр, дөөглҗ үзүлҗәх тер шүлгүдиг артистнр болн тәәз деер һарч билгән үзүлдг әмтн бийснь таасч умшсн деерән әмтнд тер шүлгүдин учр-утхиг медүлдг бәәснь тиигт йир соньн билә. Шовудын болн аңгудын дүрин дөңгәр хаҗһр тоот шовалһҗ үзүлгдснд үүл дааҗах зәрм әмтн бийән үзҗ тааслго бәәсмн. Тиигсн деерән шүлгчин үүдәврмүдиг бичә барлтха гисн заквр өгәд, эн туск үүлдвртнь саалтг болсмн. Үгин дөңгәр цугинь чиклҗ болхла, ямаран сәәхн делкәд бидн бәәх бәәсн гинт?! Болв җирһлд учрҗах йосн биш тоотын тускар бичхднь эдн харшлҗ чадсн уга.
Урн үгин билгинь кен чигн уурулҗ чадсн уга. Үгдән хурц Бембин Тимофей шүлгүд болн түүкс бичлһнд оньган тусхав. Наад бичәд, талдан келнәс үүдәврмүд орчулад, шунмһа кевәр эн үүлдв. Хальмг шүлгләнә туск диссертац чигн Бембин Тимофей бичв.
Тимофей Отельданович эврәннь үүдәврмүдән үнндән болсн йовдлмудар ул кеҗ бичдг бәәсинь темдглий. Энүнә түүкст орсн дүрмүдин ик зунь үнндән бәәсн, көдлмш кеҗ йовсн, олна нань чигн үүлдвр кеҗ йовсн улс бәәсмн. Тер улсиг бичәч бийнь меддг бәәсмн. Кесгиннь тускар ах үйин улсин, аавнрин, эцкнрин келҗ өгснәс меддг билә. Эс медсн тоотыг архивн бәрмт цаасиг умшҗ, үнн йовдлмудыг, тер цагт үүлдҗ йовсн әмтиг үзүлдг бәәсинь темдглхмн. Мел иим үүдәврмүдәс умшачнр җирһлин үнн бәәдлиг медҗ авна.
Үлгүрнь «Бадм цецг» («Лотос») романд һол дүрнь Адучин Бадм болна. Багш болн седкүлч Төрскән харсгч Алдр дәәнә җилмүдт партизанск отрядын командир болҗ дәәлдҗ йовсмн. Тиигәд үнндән бәәсн, әмтн сән меддг багшин дүр Бембин Тимофейин түрүн романа һол дүр болсмн. Хальмгт партизанск җисән ямаран кевәр бүрдҗ, хортнд әәмшг үүдәҗ йовсна тускар келҗәх эн романыг Төрскән харсачин җилд дәкн нег умшсн болхла кенд чигн туста болх билә. Дәәнә күнд җилмүдт төрскн һазран немш-фашистск хортнас сулдхлһнд хальмгуд ямаран зөргтә кевәр үүлдсинь Бембин Тимофейин эн үүдәвр йир сәәнәр үзүлҗәнә.
Талдан нег романднь – Җалһа Хохолын дүр һоллгчнь болҗ үзүлгдҗәнә. Келхәс, Бембин Тимофейин үүдәврмүдин ик зунь орс келнд орчулгдҗ, орн-нутгин умшачнрт темдгтә болсмн. Тер учрар зәрм үүдәврмүдин нерд орс келәр заагдҗана. «У Синь-моря» гидг романд орсн дүрмүд бүрдәхләрн Тимофей Отельданович Көк теңгсин көвәһәр бәәсн, ода тернь Лаганя район, бәәсн әмтнә дүрмүд орулсн болдг. Иргнә дәәнд шунҗ орлцсн түрүн хальмг отрядын командир хальмг теегән тиигхд өргнәр делгрҗ, әмтнд әәмшг үүдәҗ йовсн һалзу өздңгүдәс харсч йовснь романд орман олсмн. Таңһчд заһсна үүлдвр делгрүллһнд шунҗ орлцсн Җалһа Хохол тер цага цааҗлһнла харһулгдад, хаҗ алгдсмн. Хөөннь нернь цеврдүлгдсмн.
Бембин Тимофей түрүләд орс келәр «Бессмертие» гидг поэм бичҗ барлсн болдг. Хальмг ик сурһулин номин дегтрин саңд бичәчин үүдәврмүдин һәәхүл бүрдәгдсн бәәнә. Таңһчин дегтрин саңд хальмг улсин бичәчд нерәдсн һәәхүлмүд, умшачнрин харһлтс кегдҗәнә. Хальмг келнә багшнр Бембин Тимофейин үүдәврмүдт сурһульчнрин оньгиг дәкнәс тусхаҗана.
Бембин Тимофей Лаганя района Зурмута селәнд үкр сарин 27-д 1930 җилд һарсмн. Таңһчин газетин редакцд, КПСС-ин таңһчин комитетин барин секторин һардачар көдлҗ йовсмн. М. Горькийин нертә утх-зокъялын ик сурһулиг төгсәсмн. Эн ик сурһулин аспирантуриг чигн Тимофей Отельданович чиләсмн. Мергҗлтән өөдлүлхәр утх-зокъялын курсмудт сурад, медрлән гүүдүлсн болдг. 1964 җиләс авн 1974 җил күртл Хальмгин бичәчнрин Ниицәг һардҗ йовла. Тимофей Отельданович – утх-зокъялын хойр мөрән лауреат «Козни зайца» гидг теҗг шүлг бичсндән Делгә Эрднин нертә мөрән лауреат болсмн. Эн шүлг хальмг келәр 1957 җилд барлгдсн билә. Октябрин 40-ч җилин өөнд нерәдсн утх-зокъялын марһанд дәәнә тускар бичгдсн хальмг утх-зокъялын түрүн роман «Лотос» бичсндән Бембин Тимофей К.Симоновин нертә нарт-делкән марһана хойрдгч мөрәһәр ачлгдсмн. Билгтә бичәчин кесг үүдәвр сурһулин дегтрмүдт орулгдсн сурһульчнрин оньгт тусхагдҗана.
Бембин Тимофейин түрүн дегтр «Зөөр» гидг нертәһәр 1960 җил барлгдҗ һарсмн. Үүдәгч үүлдврин дөчн җилин туршарт Тимофей Отельданович һучн дегтр барлҗ һарһсмн. Хойр ик үүдәврин тускар деер келгдв. Терүнәс соньн олн түүкиг бичәч белдсмн. Келврмүдин болн очерксин дегтрмүднь чигн олн төрт нерәдсәрн умшачнрин оньгиг авлна. Төрскн хальмг келндән олн үүдәврмүдиг эн билгт орчулсмн. А. Пушкинә, М. Лермонтовин, Н. Некрасовин, Т. Шевченкон үүдәврмүдиг Бембин Тимрфейин орчулврт төрскн келәрн умшх арһ хальмг умшачнрт эн өгсн болдг.
Олн улст ик темдгтә «Василий Тёркиныг» хальмг келнд Бембин Тимофей буулһсмн. Тиигәд А. Твардовскийин үүдәвр хальмг умшачнрт өөрхн болсмн. Келхәс, Тимофей Отельданович моңһл, бурят, украин, молдавин, абхаз, чуваш болн нань чигн шүлгчнрин үүдәврмүдиг орчулҗ йовснь темдгтә.
Тимофей Отельданович олн зүсн төрәр бичдг, урн үгин кесг янзднь эврә тәвцән орулсн билгтә бичәч бәәсмн.
73 насн күртл хойр сар үлдсн цагла 2003 җилд Бембин Тимофей сәәһән хәәсмн. Хальмг сойлд, хальмг урн үгд зөвтә тәвцән орулсн билгтә бичәчин үүдәврмүд цуг маднд зөөр болҗ үлдв. Түрүн дегтрнь «Зөөр» гисн нертә бәәснь хара биш гих кергтә. Умшачнртан хамгин соньн болн гүн товчта үүдәврмүдән нерәдх седклән бичәч тиигҗ тааҗ медсн болҗана.

ХӨӨЧИН Галина


Иньглт


Иньглт гисн юуһинь
Теегин үрнәс сурлт.
Инәдн-наадн бишинь
Тегәд, хәруднь соңсхт:

Теегин аһуһас өргн,
Теңгсин уснас гүн,
Теңгрт күрм өндр, -
Тедү мет өнр.

Илднь келхлә, манаһар,
Икл әрүн болдг.
Энүнә төлә санаһар
Эврән … әмнәсн хаһцдг.

Цөлдсн ирҗ – ундан
Нөкц болвчн кедг.
Өлссн харһҗ – хотан,
Өдмгән эс хармндг.

Даарсн, көрснд гихлә,
Девлән тәәләд көдрдг.
Халад, наршад йовхла,
Хаҗудан авад сүүдрлдг.

Күнд цагт дөңнҗ
Күн мартх уга.
Түрү саамд орлцҗ
Төрүц үрх уга.

Кемр зөвәрт шухтнад,
Келәд-кевшәд бәәхлә:
«Эдлҗ бәәсән өгчкәд,
Эврән яахв?» гихлә, -

Тиигҗ сансн эвго,
Тернь маднд керго.
Теегин үриг һундах,
Тегәд, кениг амрах
Иньглт гисн манаһар
Икл әрүн болдг.
Энүнә төлә санаһар,
Эврән …әмнәсн хаһцдг.