Бичеев Баазр: «Кґк нуурин хошудмудт гиичлід»

Хальмг госуниверситетин багш Борлык Васильевич Бадмаев Ірісін номин Академин грант шўўљ авсмн. Китд Тґвдд бііх хошудмудын келиг, бичгиг, сойлыг, тууљиг бичљ авх кўцлтієір тер хол єазрур єарч йовсн билі. Борлык Васильевичин єарвдрт экспедицин ханьд номтнр Мингиян Лиджиев, Евгений Бембеев, Александр Лиджиев, Баазр Бичеев йовсмн. Соньн эн йовлєна тускар тууљин номин доктор Баазр Александрович Бичеев келљ ґгчіні.

- Давсн зун љилин 40-50-ч љилмўдт Китд залутаєан біісн номт Буляш Хейчиевна Тодаева тер хошудмудыг эргід, кесг материал бичљ авсмн. Эн љил Буляш Хейчиевна 100 наста болљана. Эн номт йовсн хаалєар олн љил давсн хґґн мадн йовад ирвидн. Шинљіні хальмгудын тускар бидн меднівидн. Тґвдд біідг хошудмудын тускар сіінір медхшвидн. Б. Бадмаев шўўљ авсн тґслин нилчір тиигід тер єазрт кўрід, хошудмуд яєљ біідглінь таньлдвидн. Буляш Тодаеван сексн замар йовад, келнь ямаран бііні, эдл-ахунь ямаран бііні гиљ медхір йовад ирвидн.

Июнь сарин арвн негнд єарад йоввидн. Урумчид ирід, тендісн Ховгсаард одвидн. Ховгсаар юєарн ончта гихлі, энтн Зўнєара хаана алвтын єол зўркнь болљана. Энд Баатр хунтііљ балєсна ўлдл ормнь бііні. Эн хан Зўнєариг толєалљасн цагин темдг болљ тернь ўлдљ. Ховгсаар - мана «Љањєр» ўўдсн єазр гиљ тоолгдна. Или єазр болхла (Моњєл кўрі) – «тод ўзгин» єар бичгин цутхлњ болљ тоолгдна. Хуучн сидриг хадєлљах, тедниг шинрўлљ, олна оньгт орулљах улс тенд олн біін. «Онц імтні єарт бііх єар бичмр» гидг нертієір тенд нег дегтр барлгдљ єарла. Тер нутгин номтнр теднлі харєад бичљ авсн єучн кўўні нерд болн тедні хадєлљах судр бичг тер дегтрт орв. Зірмнь арвн, тер тоод нам 120 єар судр бичг хадєлљах улс бііхинь дегтриг хіліхлі медгдні. Тер єазрт тедў дўњгі килмљтієір єар бичгт оньг ґґггдљіхинь ўзніч.

Байн Єол болхла ут дууна тґрскн єазр болљ кўндлгдні. Иигід Шинљінд урн ўгин, билг-эрдмин, сойлын янз болєниг арднь орљ болєамљтаєар шинљлљ дасхин тґлі тиигід єазр болєниг эрдмин нег янзла залєснь соньн болљ медгдв.

- Ховгсаарт юн учрар одсмт?

- Тенд Љањєрин ик ґргі секгдсн учрар тииглін одсн билівидн. Йир сііхн ик біішњ ишкі герин біідлтієір дўњгіљ босхгдљ. Ик ґргін ґґр хойр талнь бас хойр біішњ тівгдљ. Біішњгин ґмн бийднь «Љањєрин» арвн хойр баатрин ик кґші тівгдљ. Тер комплекс йир сўркі болљ. Ґргін зўн бийднь Љањєрин аає гиєід – ик ааєин кґші тівгдљ.

Хґґннь энд Шинљіні туристическ ик комплекс болх гиљ зуралгдљана.

Љањєрин ґргіг сексн цагт номин нарт-делкін конференц болв. «Љањєр» эпос шинљлљ даслєнд нерідсн эн конференцд Америкин, Ірісін, Китдин, Моњєлын номтнр орлцв. Ірісін нерн дееріс хальмг номтнр орлцв. Моњєлас зурєан номт эвріннь шинљллтін медўлв. «Љањєриг» шинљллєнд Китд йир ик оньг ґггдљіні, йосна халхас мґњгн йилєгдљ ґггдні, нань чигн дґњ кўрггдні. «Љањєр» энд йир шунмєа кевір шинљлгдљіні. Љилд хойр конференц кені гиснь тер керг-ўўлдврин чинринь болн йовудынь ўзўлљіні.

«Љањєр» шинљллєні хойр ик цутхлњ Китд бііні. Негнь Пекинд кґдлні. Тернь - бає тоот улсин литературин Институт. Шинљллтиг номт Джаринджаб толєална. Хойрдгч цутхлњ Ґвр Моњєлын государственн университет. Эннь Хух Хото балєснд бііні. Профессор Тая энд номин шинљллтиг єардна. Урумчд бас нег цутхлњ бііхиг заахмн. Китдин ґґрднрин келиг, сойлыг, тууљиг шинљлдг эн олна организациг профессор Бу Мґнкі толєална.

Ховгсаарин автономн область бўрдід, 60 љил болсн ґґнлі ирлцўлљ кегдсн байрт орлцвидн. Энд бидн тањєчин ачта артисткс Вера Тепкеевала болн Ольга Надвидовала харєвидн.

- Баазр Александрович, экспедицин кґдлмш ямаран єазрас эклв?

- Синин балєснд ирвидн. Энд Кґкнурин университетд моњєл іњг бііні. Профессор, номин доктор Церенбал багш мадниг тосљ авад, цаарандк хаалєд дахулљ йовв. Тґвдєазрин моњєл келтнр дунд тоомсрта номт маднд ик дґњ болв. Альднь болвчн энўні сурєульчнр бііснь йир сін болв.

Улан гидг балєснд ирід, тенд бііх хошудмудла харєад, кўўндід, кесгинь бичљ аввидн. Энд тавн мињєн хошуд бііні. Наадкснь малын ард кеер уулмудт идгті єазрт, нег-негнісн зґвір холд бііні. Хґд, сарлгуд бірні. Ўкр йир бає. Малчнрин біідл-љирєллі таньлдвидн.

Дулан гидг єазрт дґрвн хонгтан біівидн. Хойр келмрчин келсиг бичљ авад, зґвір кґдлмш кегдв. Негнь 75-та Сўкі гидг кґгші. Імтнд туслдг тґліднь Сўкі мамба гиљ энўг цугтан дуудна. «Мамба» гисн тґвдір эмч гисн ўг болљана. Бичкнісн авн эрмдгті, нўднь сохрсн эн кўн йир олмєа келті, сііхн сарул чеељті, кезінк тууль-тўўкиг сін меддг болљ єарв. Амн ўгин зґґріс олн юмиг бидн эн кўўніс бичљ аввидн.

Йир ик билгті кўн маднла харєљ, кесг тууль-тўўк болн амн ўгин олн янзар меддг бііснісн хойр ґдрин туршарт келљ ґгч медўлв. Зуг «Гэсэриг» келљ ґгсн уга. Дікід нег ирід бичљ автн, гиљ тер ухаєан медўлв.

Талдан нег келмрч Нимя, 74-д ґґрдсн наста кўн, љирєлиннь туршарт малд кґдлљ йовсмн. Хар чеељірн дасљ авсн тууль-тўўкиг, нань чигн цецн тоотыг меддг кўн маднд амн ўгин зґґріс кесгинь кеелљ ґгв. «Гэсэрин» дґрвн бґлг, олн тууль-тўўк мадн Нимі кґгшієіс бичљ аввидн.

Сўкі Нимі хойр келснь мел цевр хальмг келн, ўгнь ирлцні, цугнь медгдні. Ут ду дуулдг авъясиг сіінір хадєлљ йовх медітнріс кесг ду бичљ аввидн. Йисн тўмн ут дун бііні гиљ тедн келні. Нег саалтг болдгнь, эдн цугтан салу салу бііні. Хоорндан йовхднь кесг дууна кех кергті болна.

Тендісн Дулан гидг єазрт одвидн. Цуг тохмарн цуглрсн нег ніірт орлцвидн. Ова тікід ик ґргмљті йовдл болв. 40-50 ишкі гер тівід эн іімгт орљах улсин ик зунь цуглрљ ирід ніірлв. Эн байрт ирлцўлљ, эдн тохминнь тууљин туск дегтрін барлљ єарєсан темдглв. Мґрні урлда кеєід, ик байртаєар ніірлв. Йґрілін келід, ут дууєан дуулад, ґрк-бўлірн, цуг іімгірн ніірлід, иигід иим біідлд медмљін угаєар ґсљ йовх кґвўд кўўкднь авъясиг медід, ухандан шињгіљ авна.

Дуланд ик зуудан тіічўд (тайджиуты) бііні. Эдн цаєан яста улс болљ тоолгдна. Эдн тедніс йилєрхлірн іімгин тууљан, ямаран арвнан, келхіс цуг тохман сін медні. Тедні тууљин болн сойлын тускар номт Церенбал багш дегтр бичсмн. Мадниг дахулљ йовсн эн єазрин кўн болљана.

Єолмуд (китдір Герему) - йир сііхн єазр, уулта цевр серўн аєарта єазр. Уулнь мґнк цасар бўркіті эн єазрт чигн соньн харєлтс болв. Энд бас 10 мињєн шаху хошуд бііні. Ик зуудан малчнр. Уулын кґндід біідг тавн бурхна кезінк хурлд орад єарвидн.

Єолмудын хґґн Дуньхуань гидг єазрт Бурхн Багшин мињєн дўринь тодлулсн олн зургуд біідг хурлын комплекст одвидн. Эн єазр туристнрар олн, энд уулын кґндід бііх 400 хурлын тускар імтн олар медні. Кезіні зурсн зургуд єііхід хіліхд чигн, ґґрнь бііхд чигн йир ґврмљті.

Терўні дару Шар-Тала ( китдір Увей) гидг єазрт ирвидн. Энд шара йоєурмуд бііні. Эдниг ода хошуд гиљ келљ болшго. Моњєл келтнр болљана. Эдні келиг Буляш Тодаева бичљ авсмн. Дікљ нег чигн номт эдні келні тускар соньмсљ, шинљллт кеєід уга юмн. Мадн теднд кўрхір шиидвидн. Нег ўлў тенд мана сін таньлмуд билі. Келн-улсин Барун-хґґт ўзгин универститетин (Ланљоу балєсн) багш профессор Улан гиєід таньдг билівидн. Эдн залутаєан мадниг тосљ авв. Залунь Тимур нерті шўлгч, бийнь шар йоєур кўн болљана.

Єурвн ґдр теднлі хамдан біієід, кўўндід, біідл-љирєллінь таньлдад біівидн. Медітнрлі харєад, келинь, тууль-тўўкинь бичљ аввидн. Тенд хар йоєурмуд бас бііні. Эдн урднь моњєлмудт орљ ґгсн уйєурмуд, эс гиљ уйєурмудла ниилсн моњєлмуд чигн болх гисн тоолвр бііні. Тууљнь дегід холл цага, ода медљ йилєхд амр биш. Шар йоєурмуд моњєлар келні, моњєлар дуулна.

Хара йоєурмуд китд келір келні. Бийснь бийін йоєурмуд, моњєлмуд гиљ тоолна. Хар йоєур нег кґгшілі кўўндхлі, шар болн хар гиљ йилєљ тадн келніт, бидн цугтан йоєурмуд болљанавидн, гиљ иткўлв.

Иљліс ирсн хальмгуд гиєід тенд бііх імтн мадниг йир халуч седклтієір тосљ авв. Біідл-љирєлін цуг халхаснь ўзўлхір эдн кўчн-чидлін залв. Гиичлўлгч седклднь чеељ девтід біів.

- Шаљан тедн яєљ хадєлљана?

- Одсн єазр болєндан хурлмудт одвидн. Хуучн хурлмуд ик зуудан культурн революцин цагла хамхлљ уга кегдсмн. Ода хурлмуд тер урднь біісн ормд босхгдсмн Медљ авсн соньн юмн олн.

Борлык Васильевич лингвист болљах тґлідін Александр Борлаевич Лиджиев бас келні халхд ик оньган ґгв. Евгений Бембеев болн Мингиян Лиджиев хойр фольклорин халхарнь икір соньмсљ, олыг тодлљ авв.

Хуучна авъясмудыг тедн ґдгі љирєлдін яєљ олзлљахарнь би соньмсув. Ґвкнрин авъясас ямаран ода кўртл эдні љирєлд батрсинь медљ авув.

- Хот-хоолнь мана хотас йилєрхший?

- Цаєан идієір тосад, саалин іркін бірўлљ тоона. Мал бірдг гер болєнд саалин ірк нердг біідлті. Махиг бўклднь чанад, ширі деер бўклір авч ирљ тівхлінь медіті кўн йґріл тівсні хґґн терўг эвтнь орулад, керч-керчмір тіірід, кўн болєнд бірўлљ ґгні. Тиигід кезінк авъясан бірљ эдлсн хот чигн дегід амтта-шимті болљ медгдні. Малан нўўдл кевірн бііљ бірні, сін ўвлзњ хіієід эргід малан тууєад йовцхана.

Наста улснь маднла ідлір келні. Келснь тоотнь сін медгдні. Баєчуд болхла сурєуль сурад, ик балєсдар йовад, китдин болн тґвдин келні ўлмід орад, келнднь тернь медгддід бііні. Дікід болхла, эн хойр келн-улсин ґґр кесг зун љил бііх эдн медмљін угаєар тедніс кесгинь эвріннь келндін, сойлдан, хувцндан, бііцдін орулад, шињгієід авчкљ. Болв бийснь тедн хувцан мана моњєл хувцн гиљ келні. Хіліхд тедні хувцн ґґр бііх тґвд келн-улсин хувцнас дала икір йилєрхш.

Ашлад келхлі, олн зўсн материал хоршаљ аввидн. Ода цуг терўгін диглід, янз-янзарнь йилєід, шињлљ бичід, номин кґрњгд орулх кґдлмш кегдхмн.

Нерті номт Буляш Тодаева сексн замар йовад, хошудмудт гиичлід, ямаран бііхинь медід ирвидн.

«Хальмг ўнні» ціілєвр:
Хошудмуд - Зўнгар хаана алвтин нег іњгнь біісмн. Хошуда гґрічн яста Зая-пандита хальмг бичлтиг ўўдісн ик номт болљана. Гўш хан Тґвдд ирід, энд йосна халхинь єартан бірљісн цагтан Бурхн Багшин ном ґґрднр дунд батрљ делгрхд ик тусан кўргсн біісмн.