Зовлң болн җирһл

Ухалхла, цуг үлгүрмүдин чинрнь күүнә зовлң-җирһлин туск сана медүлҗәнә. «Зовлң уга җирһл уга». Җирһлин олн чинринь темдгләд, ухаһан туңһаһад йовсн улс олмһа седвәртә бәәҗ гиҗ сангдна. «Зовлңгин зун нәәмн айс, җирһлин җирн нәәмн айс». Тиигҗ шүлг мет ахрар җирһлин җигтә төриг медүлсн мана хальмг келн сәәхн.

Эргндк орчлңгин бәәдл даңгин сарул болхш, күн болһнд күнд, һашута саам учрна. Олн әмтн дунд аля-азд, хулха-худл дангин һарна. Һазр деер талдан сарул-сәәхн җирһл учраҗ болхий? Иим төрмүдин тускар бурхн шаҗна номд келгднә, теднә үүдәвр мана келн-уханд туслснь медгднә. Болв зәрм эгл күн нег саамд олн му үзәд, зовад йовсан эврәннь эндүһән медҗ мөңкрх үлгүрт тохрасмн. «Орчлң ора болн җора». «Цаг негәр бәәдго, чиндр цаһан өңгән сольдг». «Үдәс давхла халун уга. Үкснә хөөн җирһл уга». Һундл төрлго, әмд деерән сансан күцәх кергтә болҗанавидн. Мини таньл Һәрән Манҗ өвгн одахн ачнран өрк-бүлтәһинь дуудад, шин җилин байрла йөрәҗ: «Үлү үг теднд келсн угав. Медхәр седхлә медх. «Җирһлин батнь сән. Седвәрин серлтәнь сән». «Зеткр келҗ ирдм биш». Нег негндән нөкд болсн сәний, эс гиҗ хоорндан мейірклсн сәний? Берәчүд, терүнә тускар бас ухалтн».

Эврә цагтан Валентин Шоргадыкович Бембеев иигҗ келдг билә: «Зовлңг ирсн кемд хальмгин үлгүрмүд умшхла сән седвәр орна, бульвлҗасн зүркм тогтнна. «Орчлң ора болн җора» гисн үлгүр нанд цугтаһаснь икәр таасгдна. Ахр болчкад, гүн ухата. Учринь седкләрн медсн күн юмнд һундл төршго. Цагин селгән мөрнә гүүдллә дүңцүлгднә – тернь хальмгин җирһлин болн ухана зург». Күн болһнд тиим хәләц седклднь ирлцнә – үлгүр - теегин зург. Терүнәс сәәнәр болн ахрар келҗ болшго.

«Дегәд керсү бийән бардг. Деглә (бичкн) җолм өркән бардг». «Керсү күн яһад му болҗахм? Ухата күүг даңгин буульналм?» – гиҗ Увшин Санал нанас сурла. «Чик. Бийән барсн – му – җирһлән барҗах күн. Керсү күн, миниһәр болхла, даңгин уха-тоолврарн бәәдг күн болҗ медгднә. Таднд тиим таньдг улс бәәх». «Мини ах-бергн даңгин тоолврта бәәнә. Кенәс тус үзҗ болхинь медсн бәәнә. Кенлә үүрлснь олзта болхинь бас ухална», - гиҗ Санал хәрү өгв. «Тернь даңгин ирлцнү?» – гиҗ сурув. «Мана ухата ах бергн, үнәртнь келхлә, нанд икәр таасгдхш. Күүнә сән-мууһинь тоолҗ һарһдв?» «Күүнә седкл-ухана айсиг миңһн бүрәһәр айслулҗ болдго». «Һазр деер күүнәс күндтә юмн уга». Тиим ухата үлгүрмүд бәәнә. Тиигхлә, теднә кергтә, керг угаһинь нег, керсү болвчн, күн яһҗ медхв? «Давзур олзин мекиг нег саамд медхд күнд». Тедн дунд бийинь меклҗәхинь меддго улс олн бәәнә. Тернь «үктл инәдн» болҗ һарчана.

Зәрм улс керсү ухата болчкад, терүндән авлгдна – дегтрин уханд орад, номан дасад, терүндән дегәд шүлтәд, нам гер-бүл тогтахин тускар ухалхш. Теднә җирһлин хаалһ дуту болҗ медгднә. Тиигхлә хальмгудын тонь улм баһрад йовх.

«Эвдрх бәәшң – дотрасн», - гиҗ мини һаһа Цаһан нанд Сиврин тууврт келдг билә. - Дәәнә шавин тускар бичә икәр ухал, нег мөчән геесндән бичә һунд, дотрк ухаһан бичә ге». Ода санхла, цуг хальмгудт чееҗәрн урн амн үгд дуран өгснь, бурхн шаҗна номан эс мартснь Сиврин күнд зовлңгта цагт түшг болсмн. «Шаҗна номин шүтән зовлњгин зөвүр (личные страдания) баһрулдг», - гиҗ келдг. Ухата улс күн болһн седкләрн даңгин тиньгр бәәдгоһинь сәәнәр меднә. «Орсн му санан биид харш. Теңгрин зуд малд харш». Терүнә чинринь медлго, зәрмнь талдан улсиг гемшәнә. Өрк-бүлдән, әмтнд түшг болх санаһан бас мартна. Күүнә дотрк ухан зәрмдән тарад йовҗ одна. Тер мет өрк-бүлин ниицән тарад, эвдрнә. СССР күчтә орн-нутг, күчтә «эвдршго бәәшң» болҗ медгддг билә. Болв дотрк ниицән тасрад, дав зуур ик орн-нутг бәәсән үзүлв. «СССР талдан һазра өөшәтнрәс кәлтә тарв, США-н һарһад бәәдг әәл», - гиҗ зәрмнь келнә. Терүнднь иткдг улс альд болвчн дала. США тиим уха зүүҗ йовсн болх. Болв «бәәшңгин» дотрк ниицән бат болсн болхла, ямаранчн өшәтнрин чидл терүг нурашго билә. «Даңгин әмт әәлһҗ ниицә тогтаҗ болдго». Тернь нег күүнә ухан-серлин, өрк-бүлин, орн-нутгин чигн бәәдллә ирлцҗәнә.