Цәәһин йослл

Цәәг хальмг улс ик гидгәр күндлдг заңшалта. Эннь учрта. Негдвәр гихлә, цә эклҗ уусн тууҗиг мана өвкнр шар шаҗнла залһҗ темдглнә. Эн тууҗиң учр медүлҗәх хуучн домг бэәнэ. Тер домгин аһулһар болхла, Зуңкван гегән өлн элкндән цә аршала бәәҗ күнд өвчнәс гетлсн болҗ һарна. Тер цагас авн шар шаҗнд шүтҗәх сүзгтнр өрүн болһн улан зандн цә чанҗ, өдр болһн Зуңкван гегәнд, Деедс бурхдт дееҗ өргдг заңшл тогтҗ, цә хамгин чинртә, ямаранчн идән-унд, хот-хол ахлдг болҗ.

Хальмгуд өдрән хальмг цәәһәр эклнә, яма¬ранчн керг-үүл, харһлт, хаалһд йовлһн, нань чигн ончта тоот хальмг цәәһин йөрәләр эклнә. Өрүн цәәлә орҗ ирcн күүг «сән күн санаһар» гиһәд, күндин йосар тосҗ авад, деегшән суулһад цә өгнә. Өрүн цәәлә харһад ирcн күн «сансн санан күцх» гиһәд йорлад, бас байрлдг бәәсмн. Тоо-мерта гиич орҗ ирхлә, терүнд нерәдҗ шинәс цә нернә. «Хонуд цә хорн» - гиҗ келдг, тиимәс терүг күүнд кеҗ өгдго бәәсмн.

Өөрд-хальмг улс ямаранчн идәг учр-чинринь медҗ эдлҗ йовсмн.

Иим учрас «өрүн цә», «үдин унд», «асхни хот» гиҗ келсн болдг. Өрүн цәәһәр дееҗ бәрх, өдрән йөрәләр эклх заңшал эн медән герчлҗәнә. Нүүдлин бәәцәр бәәдг, хаалһд йовх кемдән, көдлмш кеҗәх цагтан мана өвкнр ик хот иддго бәәҗ. Хаалһд чигн, кергт чигн ацан болх гиҗ өдрин өрәлд хот-хоолла оралддго бәәҗ. Тегәдчн мөрн деерән йовн йовҗ, шуурмг-хурсан, идән-ундан эдлн йовҗ, цаг-болзгтан кергән күцәдг авцта болснас «үдин унд» гидг медән тогтемн. Кергән күцәһәд, гертән ирәд, өрк-бүләрн хурад, хот-хоолан эдләд, терүнә хөөн тууль-тууҗсан келлдәд хондг төләд «асхни хот» гиҗ келдг болсмн, «ора унтсн нег үлү соңсдг, эрт боссн нег үлү үздг» гиҗ үлгүрлсн болдг.

Цәәг күндлдг йосн ик эрт цагт тогтсиг «Цә шиңгн болвчн цавин дееҗ» гидг хуучн хальмг үлгүр герчлҗәнә. Урд цагт ямаранчн цав, өдгә цагт нәр-байрин цав хальмгуд эрк биш цәәһин йосар эклнә. Кен ахаснь экләд, нег чигн кү дутал уга, дара-даранднь цә бәрүлҗ өгнә. Шин ирсн бер ирснәннь маңһдурт цәәһин йослл күцәҗ, әмдрлин шин девсңд орҗах, залуһиннь уңг-тохмд, хадмудтан сөгдҗәх, өркән өндәлһҗ, шин гер-бүл тогтаҗах седкл-ухаһан медүлнә. Ямаранчн бачм кергиг цәәһин йосллар дамҗулҗ зөвәр күцәдг йовдл сәәхн заңшлд тогтҗ. Үлгүрлхд, күүк авлһна хүрмд худнр берин өлг-эд ачх зөв авхин төлә «өвин цә» чанад, күүкнә эк-эцк, элгн-сад тоона. Цәәһин йослл эвдхлә, зуралсн керг, йовдл адрута болх гиҗ кезәнә иткҗ йовсмн. Эн учрас цәәһин туст хальмгуд одачн дуту, буру юм һарһхасн йорлна.

Өөрд хальмгин йосар цә чанулҗ, цәәһин йослл күцәлһҗ тоогдсн күүнә седкл дүүрң, байрта болдг.

Хальмг цә чанхларн эрк биш адһм угаһар, кинәнәр чанх зөвтә. Үстә, тоста, затьта улан зандн цәәг «җомба» гиҗ нерәднә. Җомбаг эрк биш «хальмг цә» зорҗ чанна. «Хальмг цәәһин» тодрхлтиг хальмг бичәч Эрнҗәнә Константин иигҗ темдглҗ: «...Зузавр хамтхасдынь үүрмг нәрн ацтаһинь түүҗ авад, үүләд, шахурт орулад, ноһан бийәрнь шахад, кевләд, ацинь дахсн канд орулад кенә».

«Цә» гидг үг китд келнәс орҗ ирсн үг, «ча» гисн үгиг хальмг келнд орчулхла, «шин һарсн хамтхасн» гиҗәх чинртә болҗ һарчана, иим учрас хамтхаста цә каңкнсн үнртә, берк чинртә, хамгин үнтә болҗ тоолгдна.

Цәәһин йосллд эрк биш күцәгддг дүрм иим:

Хар ус хәәснд буслһхш. Тер төләд усндан хагсу цәәһән эртәснь, усн буслн гиҗәх кемд тәвчкнә, зәрм һазрт эртәснь давсинь тәвчкнә. Цәәг самрхларн, кехләрн мел зөв эргүлҗ кенә, тернь хамг сансн санан, кесн керг йовудта болтха гиҗәх йор болҗана. Цә чансн саамд терүг цальгрулҗ, деврәҗ, асхҗ болшго. Киртә савд цә бас чангдхш.

2. Өрүн цәәһәс дееҗ эрк биш өрггднә, өдрин кемд чансн цәәһин дееҗ хәрүлгднә. Хальмг күн идәни дееҗ цәәһәр өдр болһн олн деедстән, һазр-усна сәкүсдтән, заян-ачур аав-ээҗиннь сәкүснд нерәдҗ, тәклин ааһд цәәһин дееҗ бәрнә. Ур-үнрнь һартл ааһта цә бурхдын ширә деер, деед бийд, бурхдын өмн зогсна.

3. Күүнд цә өгхләрн, ааһиг хойр һарарн бәрҗ эс гиҗ барун һарарн цоото сав бәрҗ, зүн һарарн барун тоха дөңнҗ, ааһан чееҗ тустан бәрҗ өгдмн. Көгшн, күндтә күүнд сөгдҗ, сөң өргҗ цә өгдмн.
Йослл бәрҗ унд өгсн - ирсн гиичдән әрүн цаһан седклән медүлҗәх темдг.

4. Ааһин ам чавчҗ бәрх зөв уга. Хумха хурһан ааһдан орулҗ өгсн цәәг зәрм күн уух биш һартан авхш! Ааһ чавчҗ бәрхлә му йор, шүтҗәх нар эс күндлҗәх темдг, өрк-бүлин бүүр болҗах герин сүүр эвдҗәх йовдл гиҗ мана өвкнр тоолдг бәәҗ. Эн заңшалыг өдгә цагин хальмгуд бас бәрҗ йовна.

5. Ааһд цә дегд дүүргҗ эс гиҗ дегд дундар кедмн биш. Мелмлзүлҗ кесн цәцальград йовхла, ик эвго юмн, ааһин йорал бултулҗ кесн цә бас чинр уга.

6. Буслҗасн цә бас күүнд кеҗ өгдго. Агинь һарһад, кандинь орулад, үсн-тосинь шиңгәһәд, затин үнринь каңкнулад, кесг дэкҗ самрсна хөөн кеҗөгдг.

7. Цә ууҗасн күн йөрәлән тәвәд цә эдлхлә тоомсрта болдг. Хоосн ааһан көмрҗ тәвдмн биш. Ааһ түрглң тәвхлә му йор, «дәкҗ эн герт орҗ, ааһин ам зуухшв!» гиҗәх, хар уха медүлҗәх юмнла эдл тоолгддг.

8. Гелң-ламнрт, медәтә улст, холас ирсн хәәртә гиичнрт бичкн күүкдәр цә бәрүлҗ өгдмн биш, тиим һавъята улст кезәнә герин эзн эврән цәәтә ааһ бәрүлҗ өгдг бәәҗ.

9. Кемрҗән цәәһәр сөң өргҗ бәәхлә, ут ду дуулдмн. Гелң-ламнрт сөң бәрҗәхлә бурхн шаҗиг магтҗах учр-утхта ду дуулҗ, аав-ээҗдән аав-ээҗән магтсн ду, залу күүнд баатрлг, тууҗин, һазр-усна туск ут ду дуулдмн.