Ê´ðñò³ ºàçð äååð кåç³÷í ꢢêäèí èí³äí šèœíòõ³!

14-12-2016, 16:27 | Культура

Áè÷êä¢äò íåð³äñí ø¢ëã¢ä äóíä áè ñ³³õí íåã ø¢ëã îëóâ. Òåð¢íä ýí ñòàòüÿí íåð³äëºíä îëçëãäñí ¢ãì¢ä éîâíà.
"Õàð, öàºàí, øàð óãà,
Õàìäàí íåãäš èí³òí.
Ê´ðñò³ ºàçð äååð
Êåç³÷í èí³äí šèœíòõ³!"
ßìàðàí ñ³³õí óœã-óòõòà ¢ãì¢ä! Ìîºëöã ºàçð äååð öóã êåëí-óëñ íè - íåãí, ñåðãìšò³ ñåäêëò³ á³³õèã äóðäšàõ ¢ãì¢ä áè÷êä¢äò á³³òõ³, öóã óëñò ´´ðõí. Êåç³÷í ýííü ÷èíð³í ãååøãî. Ýí ø¢ëãèã áàãø áîëí ø¢ëã÷ Ðàèñà Ýðäíèåâíà Äåíòåëèíîâà áè÷ñìí. Ýí šèë áè÷êä¢äò öàíü óãà äóðòà, õàëüìã êåëíä³í éèð õàðó ýí áèëãò³ ꢢí³, ø¢ëã÷èí áîëí áàãøèí éèðí šèëèí ´´í áîëõ á³³ñìí.
Ø¢ëã÷ Ðàèñà Äåíòåëèíîâàí ø¢ëã¢äèã áè÷êä¢ä ÷èãí, íàñòà óëñ ÷èãí òààñš óìøš éîâñìí. Òîäëš àâõä àìð, ó÷ð-óòõíü ìåäãäì ø¢ëã¢äèã ꢢêä-ê´â¢ä ñîíüìñš óìøàä, éèð äàðóíü äàñš àâäìí. Àõð êåëâðì¢äíü ñóðºìšèí ÷èíðò³ áîëäãàðí ³ìòí³ îíüãèã àâëšàñìí. Ëàâòà áîëäã éîâäëìóäûí òóñêàð í³ðí øèíšò³º³ð, îëìºà êåë³ð áè÷ñèíü óìøõä ñ³í áîëíà. Òåð¢í³ñ íàíü Ðàèñà Ýðäíèåâíà øîã êåëâðì¢ä áè÷äã á³³ñèíü ìåäõä òààñòà áîëâ.
Ðàèñà Ýðäíèåâíà Äåíòåëèíîâà 1926 šèëä Èê Ä´ðâä íóòãà ×îíñà ³³ìãò ò´ðñìí. Ýöêíü ñåë³í³ áàãø á³³š. Òåð ó÷ðàð ÷èãí ꢢêí ýöêèí õààëºàð éîâñí áîëšàíà. Áèéèííü òîäëâðàð áîëõëà, áàãø áîëõàð áè÷êí³ñí ñàíš éîâñí áîëäã. Ñèâðò Îìñê îáëàñòüä 1945 šèëä ýêëö êëàññèí áàãø áîëš ê´äëñìí. "Ìèíè õ´â³ð ýíä ìåä³ò³, èê äàìøëòòà áàãø õàðºâ, - ãèš Ðàèñà Ýðäíèåâíà òåð öàãèã òîäëäã áèë³. - Íàíä ýí ä´œ-í´êä áîëâ". Çóã, ºóíäë áîëõä, 1949 šèëä õàëüìã ã躳ä, áàãøèí ê´äëìø³ñíü ºàðºñí á³³š. Òóóâðèí ºàøóòà öàãèí íèë÷ òèèì á³³ñìí.
1957 šèëä òàœº÷ øèí³ñ áîñõãäñí öàãëà ò´ðñêí¢ðí èð³ä, Ðàèñà Äåíòåëèíîâà áàãøèí ê´äëìøò³í îðàä ê´äëâ. Òèèã³ä 1981 šèë ê¢ðòë àìðëºíä ºàðòëàí Ðàèñà Ýðäíèåâíà áàãø áîëàä, ñóðºóëü÷íðò ìåäðë çààš, ñóðºìš ´ã÷ éîâñìí. Ýëñò áàëºñíà 10-÷ òîéãòà äóíäûí øêîëä ýí ê´äëâ. Ýí øêîëëà íàñí - æèðºë³í çàëºâ, ãèš êåëš áîëõìí. ¥ð - š´´ëí, öàºàí ñåäêëò³ ꢢêä ê¢í áèë³, ãèš õàìäàí ê´äëš éîâñí áàãøíð êåëäã á³³ñìí. Ðàèñà Ýðäíèåâíà áàãøèí ýðäì³í ñ³³í³ð ìåääã ò´ë³ä³í áè÷êä¢äèí ñàíàí - ñåäêëèã éîñòà êåâ³ð àâëš ÷àääìí. Ñóðºóëü÷íðëàºàí ÿìàðàí ÷èãí ò´ð³ð ꢢíä³ä, ä´œ áîëàä, éîñòà àõ ¢¢ðíü áîëäã ò´ë³ä òåäí áàãøàí éèð èê³ð ê¢íäëäã áèë³. Îäà Ðàèñà Ýðäíèåâíàí áèéèííü ꢢêä òîäëñàð, òåð ñóðºóëü÷íðíü êåç³í³ øêîëàí ò´ãñ³º³ä, ´ñ³ä-áîñàä, ´ðê-á¢ëò³ áîëñí áèéíü, áàãøòàí äàœãèí çî뺚 èðäã á³³ñìí. Áàãøèí çààâð šèðºëäíü òóñëñí à÷èíü õ³ð¢ëõ³ð òåäí áàãøàí öàíü óãà ê¢íäëäã áèë³.
Õàëüìã êåë³í ´ð㚢ëëºí³ ò´ðò èê îíüãàí ´ã³ä, àðº-÷èäë³í, öàãàí ³ðâëëãî àðäíü îðäã áèë³. Õàëüìãàð íåã ÷èãí ¢ã ìåääãî ꢢêä-ê´â¢äèí áèéíü ýí¢í³ êèëìš³ð ò´ðñêí êåë³í äàñš àâäìí. Ó÷ðíü þóíäâ ãèõë³ áàãø ꢢêä-ê´â¢äèí çàœ-àâöèã ñ³í ìåääã ò´ë³ä³í êåíë³íü ÷èãí ýâèíü îëš ê¢¢íääã, äàñõäã á³³ñìí.
Òåð öàãò áè÷êä¢äò íåð³äñí áè÷êí ¢¢ä³âðì¢ä éèð õîâð áîëäìí. Òåã³ä áàãø áèéíü ø¢ëã¢ä áè÷³ä, ñóðºóëü÷íðèí îíüãò òóñõàäã áîëâ. Ñóðºóëèí ìàòåðèàëûã ñ³³í³ð ìåäš àâõä òóñëäã ø¢ëã¢ä, àõð êåëâðì¢ä áè÷³ä á³³š áàãø áè÷ëºí³ äàìøëò õîðøàâ. Ýêëö êëàññèí ñóðºóëü÷íðò íåð³äñí ø¢ëã¢ä öóã áè÷êä¢äò òààñòà áîëâ. Èê çóóäàí òåð ø¢ëã¢ä "Õàëüìã ¢íí" ãàçåòä áàðëãäš éîâëà. ijê³ä áîëõëà, ø¢ëã¢äíü áè÷³÷íðèí õàìöó õóðàœºóñò îðäã áîëâ. Èèã³ä 1963 šèëä "Õàðàäà", 1970 šèëä "Õóðö ¢ã", 1988 šèëä "Ñåðãìšò³ íààää" ãèäã õóðàœºóñò Äåíòåëèí³ Ðàèñàí ø¢ëã¢ä îðñí áèë³. Õàëüìã äåãòð ºàðºà÷ áàðëš ºàðºñí "Ñåðãìšò³ íààää" ãèäã õóðàœºóä Áàäìèí Ñåð³òðèí, Áóäæàëà Åãîðèí, Ñàœºšèí Áîñÿí, Øóãðàí Âåðàí, Ò´âêíêèí Ýðíñòèí, Êóóêàí Àíàòîëèí ø¢ëã¢äë³ çåðãäíü Äåíòåëèí³ Ðàèñàí àðâ ºàð ø¢ëã îðñìí. Òåäí äóíäíü "Èí³äí" ãèäã ø¢ëãèí íåã áàäãèã òîäëóëûé:

"Íàðò-äåëê³í ꢢêä
Íåã äóóºàð èí³òí.
Šèœíñí òàíà èí³äí -
Šèãò³ šèðºëèí ¢íäñí".

1979 šèëä "Áàéð" ãèäã íåðò³º³ð ýí¢í³ ø¢ëã¢ä îíö äåãòð³ð ºàðâ. "Ø¢ëã áè÷õä ä´œ-í´êä áîëäã, ¢ë¢-äóòóºóíü ö³³ëºäã ³ð¢í öàºàí ñåäêëò³ áè÷³÷íð ѳí-Áåëãèí Õàñð, Õîíüíà Ìèõàèë, Áàëàêàí Àëåêñåé, Íóóðà Âëàäèìèð àõòà" - ãèš õàíëòòà ñåäêëò³º³ð Ðàèñà Ýðäíèåâíà òîäëäã á³³ñìí.
"Õàëüìã ¢íí" ãàçåòèí õàìãèí øóíìºà óìøà÷ áîëí ò¢¢ðâ³÷ ãèš Ðàèñà Ýðäíèåâíàí òóñêàð êåëš áîëõìí. Ìàíà ãàçåòä ýí¢í³ ø¢ëã¢ä, àõð êåëâðì¢ä áàðëãäš éîâëà. Òåð ìåò ¢¢ðì¢äã áàãøíðèí òóñêàð ÷èãí ýí áè÷äã áèë³. "Óòðî Êàëìûêèè", "Ýëèñòèíñêèå íîâîñòè" ãèäã ãàçåòì¢äò ÷èãí ø¢ëã¢äíü áàðëãääã áèë³. "Òååãèí ãåðë" æóðíàëûí 2003 šèëèí ºóðâäã÷ òîéãò Ðàèñà Äåíòåëèíîâàí ø¢ëã¢ä áàðëãäñíä ø¢ëã÷èí áèéèííü òóñêàð áè÷ñí ¢ãì¢ä á³³í³. Êåç³, àëüä ò´ðñí³ííü òóñêàð àõðàð áè÷³ä, ýöêíü ñ³³º³í õ³³ñí³ õ´´í ýäíèã ºàºàíü Ýëñò¢ð í¢¢ëºš àâ÷ èðñèíü òîäëšàíà. Òåã³ä Ýëñòä íåãäã÷ òîéãòà øêîë ò´ãñ³º³ä, ä³³í³ ´ìí áàãøèí êóðñò ñóðñí á³³š. Ñèâðò ýäí Îìñê îáëàñòèí Êîðìèëîâñê ðàéîíà Àêñàêîâñê ñåë³íä òóñš. Òåíä Ðàèñà ýêëö øêîëûí áàãø áîëš ê´äëâ. "Ìèíü ýí öàãò íåã þìí äîòðàñì,- "áè÷êä¢äò ø¢ëã áè÷", - ã躳ä ãåíòêí óõà îðóëâ, - ãèš Ð. Äåíòåëèíîâà áè÷š³í³. - Ò¢ð¢í áè÷ñí ø¢ëãì Àëüìà ꢢêí³ òóñê ø¢ëã áèë³. Øêîëä ä´÷í šèëä³í ê´äë³ä, 1981 šèëä 10-÷ òîéãòà øêîëàñ àìðëºíä ºàðëàâ".
1952 šèëä Ðàèñà Ýðäíèåâíà Ãàðÿ Ñàãàåâè÷ Äîíèñîâëà ´ðê-á¢ë³í ´íä³ëºñìí. Ãàðÿ Ñàãàåâè÷ òàœº÷èí ôèíàíñèí ìèíèñòåðñòâä ê´äëš éîâñìí. Õàìäàí ýäí êåí-íåã³í ê¢íäëš îëí šèë íè-íåãí á³³ñìí. Òàâí ¢ð³í ´ñê³ä, ê¢ ê庳ä, àðâí à÷-çå庳í òààëš éîâëà. Òåäí³ñíü ºàðñí 18 šè÷-çååí÷ðíü îäà ýäí³ íåðèã äóóäóëš éîâíà.

Ãàëèíà ÕÅÉ×ÈÅÂÀ

Ðàèñà Äåíòåëèíîâàí ¢¢ä³âðì¢ä³ñ

Ýýšíð

Äåëê³ä ýýšíð öóãòàí
"ijí êåðãî", - ãèš³í³.
À÷íð-çååíð ´ñòõ³,
Àìóëœ-ìåíä á³³òõ³!

Ýýšíð îëí ç¢ñí
Õàð, öàºàí, øàð.
Ýäí³ ê¢ñëíü íåãí-
Ýœêð ¢ðä³í òààëõ,

Ýýšë³ ³äë ñåäêëò³
Ýâë¢í š´´ëí õ³ë³öò³
Ê¢í ìàäíä ò´ð¢ö
Êåç³ä ÷èãí îëäøãî.

Ýýšíð - ìàíà áàéð,
Ýýšíð - ìàíà áóðõí,
Ýýšíð - ìàíà ò¢øã,
Ýýšíð - ìàíà êèøã.

Ýýšíð³í ºóíäàõìí áèø,
Ýýšíðò³í îíüãàí ´ãõìí,
Ýýšíð çó íàñëòõà!
Ýýšíð ìåíä áîëòõà!


Àâã-á³ðö

Ýýš-ààâàñí øèœãðñí
Ýãë çàêàí á³³äã.
Àõàí àëä ê¢íäëäã,
Ä¢¢º³í äåëì ê¢íäëäã.

²³ë õ³³š èðñíä
Ààºèí àì çóóëºäã,
Õîò-õîîëûí øèìò³ã
Õ³³ðò³ ãèè÷ä íåð³ääã.

Õîëàñ èðñí ãèè÷
Õîëâàíä ê¢íäò³ áîëäã,
Òåì³, ¢êð çààäã,
Òîðº-òîì÷ ´ìñêäã.
Ó òååãò ´ññí,
Ó ÷ååšò³ õàëüìã:
"Ýíäð á³³ñí þìí
Ìàœºäóð ÷èãí îëäõ!"

Äîëàí ¢é ê¢ðòë³í
¥´ðõí ýëãí áîëäã.
Äåì³ð þìí ê¢öäã,
Äååñ³ð þì áîîäã.

Èèì àâã-á³ðöèã
Èê³ð ê¢íäëõ êåðãò³.
¡ðí-ñàäíäàí çààõìí,
¡ëã¢ð êåš éîâõìí.

õõõ

"Õàëüìã ¢íí" ãàçåòàí
Õàëüìãóä óìøòí, óìøòí.
Õàëüìãèí ç´´ð ì´í.
Õàœºàš ìàäíèã áàéðëóëíà.

Ýâð³ êåë³ð ºàðäã
Îð ºàíöõí ãàçåòàí
Îìãëš äîòàëòí, - ãèš
Îëí òààíðàí ñóðšàíàâ.

Êåë³í ýñ ìåäõë³,
Êåìá ãèš êåëõìá?
Ààâ-ýýšèí êåëí
Àëòí ì´œãí³ñ ¢íò³.

Ýâð³ êåë³ð ꢢíäõë³,
Ýëäâ š´´ëí, óìøòà.
ߺñí ñ³³õí êåëìá?
ßíçòà, ÷èìãò³ êåëìá?

Óóë ìàíà õàëüìãóä
"Óñíä ´ðì á³³ëºäã".
Ìàðºàí áîëñí öàãò
Ìàãòàë, ¢ëã¢ðì¢ä àñõäã.

×èìãò³, îìãòà êåë³í
×è볚, áóéñàš áîëøãî.
Ãàçåòàí áè÷¢ëš àâòí.
Ãåðò³í öóºàð óìøòí.

Äàëí òàâí íàñí
Äàëà ê´ãøí áèø.
¥äð áîëºí áàðëš,
¥ðê áîëºíä ê¢ðãòí.

Ìàíà õàëüìã ãàçåò
Ìàäíäàí í¢ð ¢çäã áîëíà.
Àâàä óìøàä îðêõëà,
Àðº-÷èäë íåìãäí³.

Ãàçåòä ê´äëäã óëñ
Ê´ãøðš çó íàñëòí.
Ãåì-øàëòã óãàºàð
Ãàçåòàí öààðàíäíü äåëãð¢ëòí!.


Óðøãòà áóð÷ã
Øîãòà êåëâð

5-÷ êëàññò Ãèë³í³ Ñàøà õîéð õàìäàí íåã ïàðòûí öà ñóóäã áèë³. Òóóšèí êè÷³ë áîëšàñí öàã. Ñàøà íåâ÷ê ´òò³ ê´â¢í á³³š. Îðìäàí òàã÷ã ñóóäìí áèø. Ýíä-òåíä³í õ³ë³º³ä, ýðã³ä-äóºðíà.
Ãèë³í³ íîìºí, ò´âø¢í ꢢêí. Ñóðºóëÿí ñ³³í³ð ñóðäã. Áàãø êè÷³ë ö³³ëºñí öàãò îíüãàí ´ã÷ ñîœñíà. Ñàøà Ãèë³í³ñ ¢ëã¢ð àâàä, áèé³í á³ðäã äàñõ ãèš áàãø ñàíëà.
Íåã ä³êš ýñâèí êè÷³ëä îäàê Ñàøà ýðã³ä-äóºðàä á³³š Ãèë³í³ ºàð ê´í䳺³ä, äåâòðíü çóðãäš îäâ. Ê¢¢êí óóëÿä, áè ýí¢íë³ ñóóøãîâ áîëíà. Ñàøà ýí¢í³ñ áóðóºàí ñóðâ, ÷èêä³í ñóóõ áîëš ¢ã³í ´ãâ.
Îðñ êåëí³ êè÷³ëä èê è÷ðò³ éîâäë ó÷ðâ. Ñààê êåâò³í ê´â¢í ýðã³ä-äóºðšàºàä àºàð áóçðä÷êâ. Èê ³³ò³º³ð êè ºàðâ. Êëàññ á¢êëä³í ïèø õàºðàä èí³â. Ñàøàí ÷èð³íü óëàš îäâ, ê´â¢í áèðä õàºðàä óóëüâ.
"Þí áîëâ, êåëòí? Áàéðòà éîâäë ó÷ðñí áîëõëà öóºàðí ä³ê³ä èí³õìí. Áè áàñ èí³í³â",- ãèš áàãø ñóðšàíà. Êëàññèí ꢢêä òàã÷ã, ò´ð¢ö ³ ºàðõø.
Óäñí óãà õîœõ šèœíâ. Çàâñð ýêëâ. Ê¢¢êä-ê´â¢ä êëàññàñí ºàðâ. Ñàøàã ýðã¢ë³ä àâ÷êâ. Ñàøà þí áîëâ? Øàëâð÷í øóóðñí óãàé? Òîâ õàºðñí ìåò òàðšœíâ÷. Ñàøà êåëš³í³: "Ìàìà áóðóòà". ߺàä ýê áóðóòà áîëšàõìá? ×àìàã êëàññòàí èê ÷àœºàð êèèº³í ºàðº ãèë¢?
¥ð¢í³ ãåðò³í áè áóð÷ãòà (ãîðîõòà) áóäà óóëàâ. Òèã³ä ãåñì êè躳ð 䢢ðâ. Ê´íäðõë³ì êè ºàð÷ îäâ. Á³ðš ÷àäñí óãàâ. Ìèíè áóðó ò³âòí, ä³êš áóð÷ãòà áóäà ò´ð¢ö óóøãîâ.
Ýí éîâäëûí òóñêàð Ãèë³í³ ãåðò³í èð³ä ýêä³í êåëâ. Áè÷êí ä¢ ê¢¢êíü ýí¢ã ñîœñëà.
Íåã ä³êš Ãèë³í³í ýê ëàâêàñ áàíêòà ê´ê áóð÷ã õóëäš àâ÷. Ê¢¢êä áóð÷ãòà õîò óóõäàí äóðòà. Ñàøàí ýêë³ ³äë áóð÷ãòà áóäà êåš. ¥ðê-á¢ë³ðí òààñàä óóâ. Øèìò³ ñ³í áóäàí áîëš, ã躳ä öóºàð òààñâ.
Ãèë³í³í áè÷êí ä¢ ê¢¢êí êåëí³: "Ãèë³í³, ÷è áóäà áè÷³ ó. Ñàøàëà ³äë è÷ðò³ éîâäë ºàðºõ÷. Àìñäã áîëâçãî÷, ìåäš³í÷?"
Òèèãõë³ ýêíü èèãš êåëâ: "Ãåì óãà, óóòõà, ´ð¢í ê¢ðòë øèœãðš îäõ". Ãèë³í³ áóäàã òààñš óóâ. ¥ð¢í áîñàä, ä¢ ê¢¢êíü ñààê êåâò³í óõà îðóëšàíà. ×è ´öêëä¢ð áóð÷ãòà áóäà óóââ÷, íàìàã ñîœññí óãà÷. Ñàøàëà ³äë è÷ðò³ éîâäë áè÷³ ºàðº. ×è òåð óðøãòà éîâäëûã ìàðò÷êâ÷?

Видео