Малыг харсх ном

09-11-2020, 15:21 | Таңһчин зәңгс » Бурхн-шаҗна төрәр

Улана йосн һучн шаху җил өмн тарсн болв чигн, хальмг келәр һардг бурхна номин дегтрмүд ода чигн тооһарн баһ. Одахн Төв хурл Бурхн Багшин Алтн Сүмин номин саңд «Малын банзгч» гидг шин кесн дегтриг цуг хальмгудт таньлдулв.
Эн җил алтн делкән әмтн коронавирус гемәс көлтә зовад, сәәһән хәәҗ йовсн деерән мана Таңһчд хур орлго һазр хагсч шуурад, өвсн-ноһан һарлго ик зуд болҗана. Хальмгудын әмнә теҗәл болҗах дөрвн зүсн мал өлсн-ундасн үкәд, бас гем-шалтгта болад баһрҗ тарҗана. Иим му цагт малын эзн болһн «Байн нег борана…» гидг үлгүрин утх-чинр илркә медҗ бәәх. Зудын уршг урвулхар өвс-буудя эртәснь белдәд хурахла, гемин уршгас малан яһҗ харсхв, гиҗ әмтн санан-седклән зоваһад бәәцхәнә.
Ик кезәнәһәс нааран мана өвкнр дөрвн зүсн малан гем-өвчнәс харсад, хамһалад авхин төлә «Суңдуй» гидг ик номин хураңһу авч, түүнәс «Малын банзргч» гидг нертә тавн ахр ном-тогталыг умшдг бәәсн мөн. Теднә мал номин умшлһар әмд үлдәд, геснә теҗәл болсар ода бидн, тендә хөөт үйнр, әмд-менд йовад, һазр деер бәәнәвидн. Зуг хүвсхлин (революцин) хөөн хальмг гелңгүдиг алад-булад, тараһад уга кеснә хөөн эн тавн номиг малд умшх йосн тасрад мартгдв.
«Банзргч» гиснь мана келнә аю дахад хүврсн эндкгин (Индин) келнә «Панча ракша» гидг үг. Эн үгиг мана келнд орчулхла, «Тавн сәкүсн» гиһәд келдг. «Һанҗур» гидг нертә зун нәәмн боть Бурхн-багшин зәрлгин хураңһуд күүг тодхр-зедкрәс, гем-өвчнәс чигн харсдг ик тавн эк бурхна «Банзргч» ном бәәдг. «Тәрнин хураңһу» эс гиҗ «Суңдуй» гидг нертә номд малыг сәкч харсдг тавн сәкүснә ном чигн бәәдг. Тер тавн номиг «Малын банзргч» гиҗ цуг моңһл келтнр дуудад йовна. Мал гемтәд, үкәд бәәхлә, эврән сууһад эс гиҗ гелңгиг залад дуудҗ, тер номиг Буряд Моңһл хойрт ода чигн умшҗ йовцхана.
Мана хальмгуд кезәнәһәс нааран малан бийән болад һазадын әмтиг чигн теҗәҗ авхин төлә асрад йовдг бәәҗ. Көгшдлә күүндхлә, хөөч болһн эврә хөн-үкриг чирәһәрнь таняд, күүнлә әдл сәәнәр хәләһәд бәәсн бәәҗ гиҗ тедн келнә. Ода болхла, мөңг олхин төлә, шин сәәхн гер, маши чигн авхин төлә асрад, то-томҗ угаһар алад бәәцхәнә. Тернь “бурхна номд шүтдг” улсин темдг биш, ик ховдг седклин килнц-нүүлтә үүл. Тиим му үүләс көлтә һазр-усна эзд уурлад, зуд һарад, гем-өвчн чигн һардг. Иим килнцин хамг мууг хәрүлхин төлә хальмгуд «Малын банзргч» гидг ахр тавн номиг умшдг бәәҗ. Ода тер ном хальмгудт хәрү ирв.
«Малын банзргч» гидг шин дегтриг «Бурхн Багшин Алтн Сүм» гидг хурл болн Хальмг кел делгрүллһнә төв белдв. Төвд келнәс өдгә цагин хальмг келнд эн номиг орчулснь Геннадий Корнеев болн Алтн сүмин демч-лам Йондн Лодой. Дегтрт мөрн, хөн, үкр, темән болн ямаг харсх «Банзргчин» тавн ном. Дахвртнь болхла, кезәңк ном-судрас татад авсн «малын бу» гидг нертә зургуд. Тер зургудыг эрт урд цагт мана гелңгүд цааснд зурад, малын күзүнд зүүҗ йовдг бәәсн. Тер бу тасрад унхла, му болдг биш, һазрин эзн терүг үзәд, буута малд гем хальдашго. Хойдргч соньн юмнь — дегтрин хамгин сүүлднь тод бичгин судрмудас хуулад татсн малд хор күргдг шулмс-дәәснә зург. Иим ховр зург Хальмг Таңһчд түрүн болҗ барлгдҗана.
Орчулачнрин келсәр тер шулмс-дәәсн әмтнә нүднд эс үзгддг болв чигн, малд ик му юм хальдадг. Үлгүрләд келхлә, теднә хор-көнәлин күчәр малыг эс өскх, хөн, ямана төл эс тогтах, бий болн эд-тавр хор болһгч, мөр-йовдлд өлзә эс орулгч, идән-унднд хор-хомс кегч болн нань чигн шулмс-дәәснә зург йовна. Эдү мет му йорта юмнас эзнә малыг харсх номин дегтр һарсар, ик сүзг-бишрләр терүг умшсн күүнә малыг чон идш уга, хулха-деерм авш уга, малын төл тогтҗ, җирһл делгрх. Зуг, Боован Бадм гидг нертә лхарамб-лам: «Бурхн шаҗта гидгтн мөргсәр болдг биш, буру йодлас кецәҗ, чикәр йовхла, тер» гиҗ келсәр хамгин түрүнд малан мөңгнә оруһин төлә биш, әмтә юмна кевәр асрҗ бәрх кергтә.

СЕТӘН Дорҗ