«Хальмг келн – хааљ болшго нарн»

16-12-2020, 17:38 | Общество

СУРЄУЛЬДАН ЄАВШУН АНЉА
Давсн зун љилин жирдгч-найдгч љилмўдт тањєчд болљасн шинрлтин болн босхмљин кергт шунљ орлцљ, кесг керг-ўўлдврин эклцд йовсн Тачин Анљан љирєл эврі цагларн ґґрхн залєлдата біісмн. Сурєуль-эрдмин, сойлын, дегтр єарєлєна, хальмг утх-зокъялын халхар эн шунмєа кевір ўўлдљ йовсмн. Тер цагт ик делгрлт авсн бичічнрин ўўлдврт чигн Тачин Анљан орулсн тівцнь бає биш. Эндр Тачин Анља зун насна ґґнін темдглх біісмн. Тачин Анља 1920-ч љилин бар сарин 16-д Манцин Кецин манљихн іњгі Тачин Сарњгин бўлд тґрсмн. Кґвўн єархас ґмн эцкнь ґњгрљ одна. Экнь эврі арєан хіів. Хґ мґсті Анља наєц эк Корнан єарт ўлдні. Корна ээљ йир урн билгті кўн біісмн. Домбр цокхлань энўнлі ідлцдг кўн іімгт уга бііљ. Хотнд болдг хўрм - ніірт Корнаг дууддг бііљ. Ээљнь олн тууль-тўўк, ўлгўр, тіілврті тууль, кесг ду меддг біісинь ґсід-босад, кўн болад, бичічин хаалєд орхларн Тачин Анља тодлдг билі. Зурєатаднь кґвўг наєцхнь орс байнд кўргљ біілєні. Теднд кґвўн зарсинь кељ біісмн. Анљан хґвір цаг сольгдад, шин йосн тогтв. Шањєа іімгин школд эн тусна. Школан тґгсієід, Улан Эргин Коммуна баєчудын школд орљ сурад, сурєульдан шўлтід, йилєін сін темдгір терўгін тґгсіні. Дамшлтта болн гўн медрлті багш Боран Кольчин єарт Анља сін сурємљ авсан мартддго билі. Багшин єардврт бичсн тўрўн шўлгўдін болн келврмўдін Анља «Ленині ачнр», «Улан хальмг» гидг газетмўдт барлсмн. Терўні хґґн Іідрхні педтехникум Анља тґгсів. Сурєульдан єавшун Анља сталинск стипендиат болљ, ўўрмўд дундан темдгті біісмн. Дііні ґмн багшин ик сурєуль авхар сурчасн кемлі, наснь ирід, цергт эн мордв. Дассн авъясарн цергі сурєулиг чигн арднь орљ дасад, дііні љилмўдт цуг хату-мґтўєинь дааљ єарад, діініс бууљ ирід, Новосибирск балєснд ирв. Энд кесг љил дундын школын єардач болљ кґдлв. Кґдлн бііљ Новосибирскд багшнрин ик сурєулиг йилєін сіінір тґгсів. ШИН ЉИРЄЛИН ТУСКАР Тґрскн єазрурн ирсні хґґн Тачин Анља улсин сурєуль-эрдмин халхар шунљ кґдлв. Дундын школын єардач болљ, багшнрин мергљлт ґґдлўллєні деед сурєулин іњгин ахлач, сурєуль-эрдмин министерствин дунд сурєулин инспектор болљ, Анља Эрдниевич ґсч йовх баєчудт сурєуль-сурємљ ґглєні халхар седвірті кевір ўўлдљ йовв. Хґґннь Анља Эрдниевич Хальмг дегтр єарєачин ах редактор, Хальмг театрин директор, сойлын министрин дарук болљ кґдлљ йовсмн. Ямаран ўўл дааљ йовв чигн юм бичдгін эн хайдмн биш. Хальмг бичічнрин Нииціні дааврта сеглітр болад, билгті баєчудыг утх-зокъялын хаалєд оруллєнд эн бає биш кґдлмш кесмн. «Хальмг ўнн» газетлі бат залєлда бірљ йовла. Ах ўйин журналистнриг сін меддг, баєчуд яєљ бичљіхірнь дањгин соньмсдг билі. Љирєлин байн дамшлтта, гўн медрлті эн кўн йир соньнар медсін келљ ґгдмн. Тегід редакцд ирсинь медхлірн бидн Анља Эрдниевичиг хіієід ирід, ґґрнь ўгинь хавлад соњсхдан дурта билівидн. Бає наста бичічнрин хургт, семинармуд болн харєлтс кехлірн журналистын хаалєд орљах баєчудыг дууддмн. Тиим єурвндґрвн семинарт орлцулад, Анља Эрдниевич эвріннь дегтрін нанд ґгід, орс келнд орчулљ ўз гиљ сурла. Тиигід мадниг урн ўгір соньмсулхар, эврін юм эс бичвчигн, бичічнрин ўўлдврин тускар бичљ чадх баєчуд белдхір шундгинь мадн хґґннь медљ аввидн. Бичічнрин Нииціні правленя ахлачин дарук болљ, тањєчин утх-зокъялын љирєлиг уралан йовуллєнд зґвті тівцін орулљ йовсмн. Эвріннь ўўділтдін бичіч чинрті тґрмўдт оньган ґгч йовснь темдгті. Єол дўрмўднь – љирєлин ик хаалє дављ єарсн імтн, тґрсн єазр-усндан дурта, тањєчиннь тґлі насн-љирєлін ірвлдго імтн болљана. «Комиссарин одн», «Чилгр ґрўн», «Салдсин эк» гидг тўўкс, «Таньлдтн – соньн улс» гидг келврмўдин хурањєу хальмг болн орс келір єарч, олн умшачнрин седклиг авлв. «Чилгр ґрўн» гидг тўўкдін бичіч шин љирєл теегт ирсинь ўзўлв. Дііні кґлд болсн йовдлын тускар Тачин Анља «Салдсин эк» гидг тўўкдін бичљіні. Угатя біісн імтн Советин йосна цагт сурєуль сурад, олна љирєлд орлцад, эврі хґвін єартан авч шунљ кґдлљ йовсинь тўўкіс медгдні. Шин йосна цагт кўўкд улсин љирєл уњгарн хўврснь чигн тўўкд орман олв. Тўўкин єол дўр болгч Баранк баєдан дурлад одсн ўр-иньгтієін олна љирєлд орлцљ, імтні біідлиг ясрулхар шунљах комсомольцнр болљана. Шин љирєл тосхлєнд шунљ орлцљасн Сає залуєинь баячуд ална. Баранк кґвўєін секід, дікљ хірд єарсн уга. Гертін эк кўўкд кўн болљ, єаза єархларн залу болљ йовдг біісн Баранк кґвўєін ґстл кесг тоотыг дааљ єарсмн. Кґвўн ґсід, сурєуль сурад, Улан цергт церглв. Тиигљітл дін эклв. Сталинградск діілдінд орад, кґвўнь імнісн хаєцна. Кўнд-кўчр цагт єанцарн ўлдсн салдсин эк, зовлњган дотран бірід, фронтын тґлі бийін ірвллго кґдлљісн улсиг єардад, колхозин ўўлдвриг залсн Баранкин дўр йир иткмљті болн сурємљин чинрті болсмн. ЦАГИН БІІДЛ ОРМАН ОЛВ Эн тґрір олн ўўдівр біівв чигн, Тачин Анља тґрўц эврієірн тер цагиг ўзўлв. Дўр болєнь эврі онц
зањта, ґвірц хіліцті болдг. Дікід нег темдглх учрнь, эн тўўкд хальмг уул келні ґвірц тоотнь олмєа кевір орман олсарн умшхд йир тааста. Йириндін эн бичічин ўўдіврмўдт хальмг урн ўгин зґґріс сувсн болсн кесг тоотнь олмєа кевір тўўкліні йовудт ниитієір орљ, келврин янзинь улм кеерўлні. Ўлгўрнь, «Хар гертін – хан, бор гертін – богд», «Теднтн хґґннь ташаєан авхан медљіхш» гиєід, нань чигн иим дўњцўлвр болн кезіні келчксн ўгиг кергті цагтнь эвинь олљ олзлснь дўрин біідлиг, келврин учр-утхиг улм гўўдўлні. Тачин Анљан шўлгліни ўўлдвр онц шинљллт некљіні. «Тґрскн ґґдм дееріс», «Нег ўйин кґвўд», «Мини тулг», «Нар угтнав» гидг шўлгўдин хурањєуст орсн шўлг болєн эврієірн соньн болн гўн чинрті. Бичічин кесг шўлгірнь ду єарєсмн. Орс болн єазадын орна нерті кесг бичічнрин ўўдіврмўдиг хальмг келнд орчуллєнд Анља Эрдниевич орлцљ йовсмн. А. Пушкині, М. Лермонтовин, А. Чеховин ўўдіврмўд орчулсмн. Бомарше, Гольдони, Мольер бичсн нааддыг хальмг келнд бас орчулснь темдгті. Анља Эрдниевич Тачиевин љирєлин туршарт кељ-кўцісн тоотнь олн, энўні нерн олн дунд кўндті. Эн статьяд зуг ўўділтин зірм халхнь орман олв. Билгті бичічин, йосна, сойлын болн олна ўўлдічин нериг кґвўд-кўўкднь, ачнр-зеенрнь дуудулљ йовна. «Хальмг келн – хааљ болшго нарн» гиљ бичсн бичічиг болн цецн ухатлыг эндрк болн хґґт ўйнр мартшго.
Галина ХЕЙЧИЕВА

Видео