Намаг үклд бичә идүл!

10-08-2021, 16:22 | Традиции

Баһ насан санхла, нүдәрн үзсн, чикәрн соӊссн дала соньн юмн һарч ирнә. Түүнә негнь — хумсан авх хуучн йосн. Йир мана көгшд тер йосиг алдлго, эрүл-менд, өвчн-гемтә болв чигн, эрк биш күцц күцәһәд бәәсн бәәҗ. Ода теднә секч йовсн керг-үүл мартгдад ирҗәх цагт шинәс сергҗ һарх йоста гиҗ сангдна. Тиимин төлә ода хумсна йосна тускар бичҗ өгсв.
Өдгә цага баһчудыг хәлән бәәхнь, хумсан зерлг адуснас үлү урһаҗ, нег төөһәс үлү болһҗ, аль элвг будгар будҗ, бийән сәәхнд тоолад, көөрәд йовад бәәцхәнә. Зәрмснь эврә сән хумсн уга болад, делгүрәс хулдҗ авсн хуурмг хумс эврәннь хумсн деер нааһад бәәдгнь чигн бәәнә. Эдү мет хөөт үйнрән мана көгшд үзсн болхла, сүрдҗ әәһәд гүүх билә. Учрнь юундв гихлә, хальмг күн ик кезәнәс авн будгта ут хумста йовдг биш. Ут хумста болдгнь — шулмс, донамс, чөткр гиҗ йосан бәрҗәх хальмгуд үзҗ меддг бәәҗ. Хальмг күн тиим юмнас цеерлҗ йовсн мөн. Баатр-Увш Түмнә «Дөрвн өөрдин түүк оршв» гидг нертә мана хуучн тууҗ-түүкин дегтрт хошудын Цецн хан иигҗ зәрлг болсн болдг: «Торһд Дәәчӊ булӊ һазрт биший? Хөөн цуухр одм, орст шиӊгм, хумсан керцүлснд шиӊгм, түүнәс цааран җириһәд лавтрха эс медгднә».
Эн хуучн келн өдгә цагт хальмг келтә әмтнд эс медгдхлә, амрар иигәд бичҗ болх: «Торһдын Дәәчӊ хол һазрт бәәсн биший? Цухрад ирхнь, орст шиӊгхнь, хумсан кеерүлҗәх китдт шиӊгәд одхнь, түүнәс цааран җириһәд, лав медгдхш» гисн үг. Энд «хумсан керцүлснь» эс гиҗ өдгә келәр «хумсан кеерүлсн» гидгнь — китд улс болна. Мана өвкнр хумсан будад йовҗах китд улст дурго болад, тедниг һәәләд бәәсн темдгнь эн болна. Хуучн бичгт эн үг эврән эс умшхла, кезә чигн түүнд итклго йовх биләв! Ода болхла, ик эрт цагт келсн Цецн хаана үгнь лавта сәәхн бүтҗ ирсн бәәнә. Хол һазрин булӊд бәәсн мадна өрәл 1771-ч җилд Китдт цухрад, тенд шиӊгҗәнә, үлдснь энд орс болад шиӊгҗәнә. Ода болхла хумсан көвүд-күүкд йилһл уга будчкад йовдг болв.
Кезәнә хальмг күн — үксн күүнә хумснь урһад ут болад ирдг. Китд күүнәс оӊдан-талдан улс хумсан буддг биш гиҗ санад бәәҗ. Хальмг күн хумсан ик күндлҗ йовдг. Бурхна номин йосар болхла, үсн хумсн хойр — бий-цогцин көлснлә әдл һардг зүүл гиһәд келдг бәәҗ. Тер төләд урһад ирсн һар-көлин хумсан цаг-цагтнь кирһҗ хәәчләд, һазрт булад, деерәснь өскәһәр дарад иим үг келдг: «Би чамаг үкрт идүлшгов, чи намаг үклд бичә идүл! Би көгшн өвгн болнав, чи теӊгрт күрх уул бол! Текин өвр теӊгрт күрсн цагт, темәнә сүл һазрт күрсн цагт би чамур мөрн хошта, хөн күмстә ирәд авнав». Эн үгин учрнь ик соньн. Хальмгуд нүүҗ йовад бәәсн цагт, аль һазрт хумсн урһснь, аль һазрт тедниг кирһҗ булсан меддго бәәҗ. Кеер идшлҗәсн үкрмүд тер хумсиг идәд авхла, хумсна эзнә әмиг үкр толһата Эрлг Номин Хан ирәд авх гиҗ сандг бәәҗ.
Хальмг эмч Душан Үлмҗин темдглсәр, күүнә хумснд буйн-кишг бәәдг. Тиимин төлә кирһәд авсн хумсиг шулмс-чөткр бичә автха гиһәд, өвртән дүрәд, герин бүүрт булна. Хөөннь нүүһәд йовҗ одсна дару герин сүүрт үкр ирәд, тер хумс идхәр хәәнә. Олад авхла, идчкәд адрҗ оддг. Хумсн болхла үкрин геснд урһад, һолһаднь зовад бәәдг. Хальмгудын тоолсар хумсн ик хорта болад, үкриг зоваһад, бийснь зовад, эзән чигн зована. Теегәр тараһад хайчксн хумс үкр олад эс авхла, шулмс-чөткр олҗ авад, эзинь медәд, зоваҗ ирх. «Би көгшн өвгн эс гиҗ эмгн болад, чи теӊгрт күрх уул бол» гисн үгин учрнь иим: хумсан үкрт эс идүләд, бийән Эрлгт эс идүләд бәәсн күн көгшрәд ирх. Хумснь болхла эзн угаһар урһад йовҗ, теӊгрт күрх уул болх гиснь – нанд ут нас өг, эврән чигн урһад бә гисн утхта юмн. Хөөннь «Текин өвр теӊгрт күрх цагт» гисн үг — би чамаг кезә чигн авшгов гисн чинртә юмн болна.
Тиигәд мана хальмгуд хумснас цеерләд йовдг бәәҗ. Күүнә һар-көлин хурһн деер урһсн хумсн гем уга, ут эс болхла, болад бәәх. Кирһәд авсн хумсн — эзнд харш болх гиҗ әәһәд, һазрт булад, деерәснь онц деер дурдсн үг келҗ өгдг бәәсн санҗ. Ода эн йосна үй болһнинь сергәһәд авх керг уга болв чигн, хуучнас сәәһинь татад, хумсан цевр-цеерәр бәрәд, цаг-цагтнь кирһәд авад бәәхлә, энд-тенд таралго, нег һазрт булад авдг болхла, ямаран сән юмн болх билә! Тиимин төлә, улан залатнр, хумсндан оньг өгч бәәцхәтн! Тернь мана ааль биш, өвкнрин заясн йосн.
Хальмг көгшдин келсәр, авсн хумсан энд-тенд хайлго, һазрт булх кергтә.


ЦЕДӘН Санҗ

Видео