Олн-әмтнд туслсн хальмг ламнр

Бурхн багшин сурһаль хол Төвдин һазрас Иҗл һолын көвә күртл тархагдҗ, мана өвкнрнлә хамдан күнд болн ут хаалһ кеҗ маднд күрв. Мана аавнр-ээҗнр шар шаҗнд иткәд, олн бурхдтан зальврҗ җирһлин хаалһднь харһсн күчр-күнд тоотыг дааҗ һарсмн. Күнд цагла хальмг ламнр номарн урмдулҗ, дәәнә болн тууврин цагт мана ах үйин улст ицл өгдг бәәсмн.
Сүл җилмүдт мана таңһчур кесг һазадын орн-нутгудас ик ламнр залрҗ ирнә. Әмтнлә болсн харһлтст эдн хальмг улсин алдр үрн гевш Вангъялын тускар оньдин бүләнәр келҗ, санлынь тевчнә. Дәәнә хөөн 1950-ч җилмүдт гевш Америкд шар шаҗна ном-сурһаль тархах күслтәһәр ирсн болдг. Номтнрин болн седкүлчнрин нилчәр бидн ик ламин тускар сәәнәр меднәвидн. Энүнә әрүн чинртә кергиг нертә багшнр Нагарджуна, Асанги, Васубандху үүлдврлә дүңцүлҗ бахтна. 2003 җилин ноха сард таңһчин нег барин һарцд Америкд одад ирсн Босхмҗин Андрейла болсн күүндвр барлгдсн билә. Терүнә келсәр, гевш Вангъял Америкд шар шаҗна сурһаль делгрүлҗ тархасн күн гиҗ зәңглгдсмн. Шар шаҗна сурһаль Европд, Америкд хальмг улсин нилчәр тархагдҗ делгрсмн. Америкд ирсн хальмгуд Дала Лам Гегәнд бичг бичәд, эн орн-нутгт бурхн-шаҗна ном делгрүлхин төлә багшнриг илгәхинь сурсмн. 1956 җилд тиигәрән Дрепунг Гоманг хурлд сурсн ик сурһальта ламнр Йиремпил, Зуңһру, Басң болн Шар эмч ирсн болдг. Гевш Вангъял тер цагт Америкд бәәсмн.
Хальмг улс төрскн һазрасн холд харһсндан икәр байрлв, эдн нег-негнләһән таньлдад, олн төрәр күүндв. Ламнр Советин Союзд бәәдг хальмг улсин тускар сурхла, кесг җил хооран төрскн һазрла салад һазадын орн-нутгт бәәдг әмтн цааҗин тускар соңссан келв. Тер цагт төрскн һазраснь хая нег зәңг ирдг бәәсмн, тегәд тенд үлдсн элгн-саднаннь җирһлин тускар эдн меддго билә.
Муучкан Зуңһрун элгн-садн кесг җил давсн бийнь терүнә тускар зәңг авх ицлән геедго билә. Лам Америкд бәәснә тускар эдн медлә, болв олнд медүлдго бәәсмн. Лиҗ Богаевич ахнь чигн терүнә тускар төрүн келдмн биш. Эдн нер-усарн Боган билә, болв хөөннь эдн эцкиннь нерәр Дорджиевихн, Нохаевихн, Мучкаевихн болв. Эднә уңг-тохм цуг хальмг улсла әдл кесг зовлң үзв, дәәнә һалд тусв, төрскн һазрасн хол Сиврүр туугдв. Дорҗ Сталинградск бәрлдәнд залу-зөрмг кевәр дәәлдҗ, зәңг-зә уга геедрв. 1930 җилмүдин чилгчәр Зуңһру төрскн һазрасн зулад, һазадын орн-нутгт тусв. Эгчнь Сиврт ик зовлң үзәд, хойр көл уга үлдв, Лиҗ ахнь күүнә һазрт үрдән геев. Өөрхн элгн-саднаннь болн Лиҗин тодлврмудас бидн Зуңһру ламин тускар меднәвидн. Эн бичкнәсн авн бурхн-шаҗна төрәр соньмсч, Анҗа багшин өөр мел бәәдг бәәсиг эдн тодлдг бәәсмн. Анҗа багш Төвдин һазрт сурһаль сурад, XIII Дала Ламин даалһврар төрскн һазртан шар-шаҗна ном делгрүлҗ йовсмн, эн ишкә герт ном умшдг бәәҗ. Бурхн болхас һурвн өдр урдаснь эн модн яршг кеһәд, терүнд бадм цецгин бәәдлд суулһад, кеер толһа деер оршах заавр үлдәсмн. Болв тер яршгиг хөөннь көндәхмн биш гиҗ заасмн.
Муучкан Зуңһру баһ цагтан Чөөрә хурлд сурсн бәәҗ, тенд талдан көвүдлә шар шаҗна ном сурһаль сурсмн. Эдн эмчин, багшин, зурачин, зурхачин эрдм дассн деерән шар шаҗна йорсхл күцәдгиг медҗ авсмн. Элгн-саднь Зуңһру лам кү эдгәҗ чаддгинь медәд, нег бичкн күүкиг үзүлсмн. Күнд кевәр гемтсн күүкнд номар ик йосрхл күцәһәд, терүг эдгәсн болдг. Тер күүкн өсәд-босад, 93 нас зүүв. Америкд бәәсн цагтан Зуңһру лам бас кесг күүнд туслҗ эдгәснь лавта. Америкд кесг җилдән бәәдг хальмг күүкд күн ода далта, эн Зуңһру ламиг сәәнәр медҗ йовсмн, «Ниицән» төвд давулсн мөргүлд дару-дарунь орлцдг билә. Эн нег һазра Кермн күүкд күүнд ламин тускар келҗ өгәд, терүнә зургуд үзүлсмн. Тернь Зуңһру ламин элгн-саднд нааран илгәһәд, ямаран герт бәәсинь үзүлҗ, багшин тускар медсәрн хувалцв. Тиигәд олн җил давад, элгн-саднь Зуңһру ламин чирә-зүсинь үзәд, зәңг авсндан теңкән уга байрлсн болдг. Харм төрхд, Зуңһру лам кезә бурхн болснь болн альд оршагдснь ода чигн медгдәд уга.
1959 җилд хойр җилдән тосхгдсна хөөн Америкин Нью-Джерси штатд Хауэлл балһснд хальмг хурл босхгдв. Гевш Вангъял эн хурлд сүл өдр күртлән багшлҗ ном делгрүлҗ йовсмн. Терүнд Лабсум Шедруб Линг нерн өггдсмн. Келхд, тенд Элстин хурлын багш Санҗ лам ном- сурһаль делгрүлҗ, хальмг улст тусан күргсмн. Хальмг хурлын тосхлтд орлцсн хальмг ламнрин элгн-садн теднә бәәдл-җирһлин, үүлдврин тускар олнд медүлҗ өгхлә, бидн кесг соньн зәңг медҗ авх биләвидн гиҗ сангдна. Хальмг ламнр күүнә һазрт иҗлдәд үлдсн нег һазра улсин җирһлд онц орман эзлсмн, тегәд теднә тускар бидн медх зөвтәвидн. Төрскн һазрасн холд йовв чигн хальмг ламнр хальмг теегән зүркндән хадһлҗ, келн-улсин цецгәрлтин төлә зальврҗ йовсмн.

Лидия МУЧКАЕВА