Хальмг күүкд улсин зөрг

Төрскән харсгч Алдр дән гүргүдән орсн кемд хальмг улсиг олна хортнд тоолад, цааҗла харһулад, төрскн һазраснь хол Сиврүр тусмн. Залу улс дәәлдҗ йовсн цагт гертнь көгшд, күүкд улс болн бичкдүд улдсмн. Эднә өөрхн улсиг цааҗла харһулсна тускар дәәлдҗ йовсн салдсмуд медсн уга. 1944 җилин үвлин чилгчәр-хаврин эклцәр хальмг салдсмудыг фронтас буулһад, келн-улсин онц әңг бүрдәгдҗәнә гиҗ мекләд, Широковск ГЭС-ин тосхлтд йовулсмн. Эннь хальмг улсиг цааҗла харһуллһна хойрдгч девсңгнь болсмн.

Офицерин цолта хальмгудыг Ташкентд болн Новосибирскд цуглулад, Сиврт болн Казахстанд бәәсн элгн-садн тал йовулсн болхла, эгл салдсмуд Молотовск (ода Пермск) мүҗин Кунгур балһснд 7-ч йовһн цергә бригад бүрдәгдҗәнә гиҗ худл келәд, НКВД-н медлд бәәсн Широковск күч-көлснә лагерьт көдлмшт йовулв. Тенд азд йовдл һарһад зака эвдсн, политическ халхар засгла харһсн, совестк немшнрин, күүкд улсин лагерьмүд бәәсмн, тегәд тедниг теткхин төлә Широковск ГЭС-ин тосхлт эклсн болдг. Хальмг салдсмуд зака эвдсн улсла әдл бәәдлд тусад, хар көдлмш кеҗ, сән хот уга бәәҗ, ик зовлң эдлсмн. Хәрнь, цааҗла харһсн улс кедү бәрәнд бәәхән меддг бәәсн болхла, мана салдсмуд юн учрар эдниг фронтас буулһад иигәрән авч ирсиг болн кезә сулдххиг медлго хар гөрәр нердинь муутхснд ик гидгәр зовсмн.
Дәәнә цагт залу улсла зерглҗ күүкд улс бас дәәлдҗ, залу-зөрмгән үзүлҗ йовсмн. Хальмг цергчнриг фронтас буулһсна ашт 15 күүкд күн Широклагд тусв. Теленгида Арина, Монтин Мария, Хоньна Өлзәт, Давина Татьяна, Саранкан Буляш болн нань чигн күүкд улс 1568-ч тойгта зенитн-артиллерийск полкд телефонисткс, зенитчнр, цергә госпитальд медицинск эгчнр болҗ церглҗ йовсмн. Широклагд туссна хөөн эдниг хот белдлһнә, кир уһалһна болн эмнлһнә әңгд көдлмшт йовулв. Кир уһадг күүкд улс өдртән 75 хувц һарарн уһах зөвтә бәәсмн, наадкснь йилһгдсн хот-хоолыг әрвнәр олзлҗ, цугтаднь күртх хот белддг бәәсмн. Әмтн шимтә хот угаһар гемнәд, чинәнь алдрад, дарунь эцәд му бәәдл һарв. Эднд үмкә заһс, көрсн хавст болн боднцг олзлҗ чансн шалдрң хот, 200-400 грамм өдмг өгдг билә. Эмнлһнд көдлмш бас күнд бәәсмн, юңгад гихлә урднь чаңһ-чиирг, бат бәәсн залус эцәд, муудан орад бәәв. Өлсәд, хар көдлмшт көдләд икәр зовсн улсин кесгнь хорв. Өдр болһн тавн-зурһан күн үкдг бәәсмн, тедниг санитаркс оршах зөвтә билә. Үүрмг чолута һазр малтхд зөвәр күнд бәәсмн, тегәд түрүләд һазрт нүк кеснә хөөн хөрн-һучн күүнә цогциг хамднь оршадмн. Монтин Мария күнд-күчр бәәдлиг дааҗ чадлго талдан көдлмшт йовулхиг сурсмн.
Широклагас нань талдан һазрт хальмг цергчнр бәрәнд бәәҗ, хар көдлмш кеҗ йовсмн. Тиигәд, Сталинградск дәәлдәнд орлцсн А.Бадаева, Н.Текеева болн Т.Гаряева 1944 җилин хаврар Широклагур күрсн уга, эдниг хаалһднь буулһад көдлүлв. Флотд церглҗ йовсн хальмг күүкд улсиг ВМФ-ин Төв района инженерн әңгин тосхлтын онц ротын медлд йовулсмн. Җилдән эдн бүтн хувцн угаһар тачкнсн киитнд даарад-өлсәд, модд белдлһнә көдлмш кесмн. Эдн 1945 җилин чилгч күртл аврлт уга күнд бәәдлд көдләд, тууврт бәәсн элгн-садан олҗ авад, өрк-бүлтәһән негдсмн.
Широклагд туссн хальмг күүкд улс цуһар әмд үлдв, болв цуһар эдн гемтә болв. Залу улс һаза чолу зөөһәд, хур-цаснд көрәд күнд көдлмш кеҗ йовсн болхла, күүкд улс гер дотр көдлснь амр болв. «Широклаг» гидг санлын дегтрт 3035 күүнә нерн орв, теднәснь 138 күн әмнәсн хаһцв, 469 күн гемтәд урдаснь сулдхгдсмн. Широковск ГЭС-ин тосхлтд туссн хальмг салдсмуд кесгтән тер һашута цагин тускар келдго бәәсмн. Тер цаг эднә зүркнә өвдкүр болҗ үлдсмн.

ДООҖАН Наталья