ХӨН – ҖӨӨЛН ЗАҢТА МАЛ

Хөн – хальмг улс өскдг дөрвн зүсн малын негнь болҗана. Хөн гисн үг эн бас цуглулгч чинртә үг болҗана. Эн үг хальмг келнд хөн малын киис, нас нерәдҗәх үгмүдиг негдүлҗәнә, үлгүрнь, хурһн, сагсг, ирг, төлг, нәәднр, хуц болн нань чигн.

Хөн малын чинринь үнлҗ болшго. Хөн мал бәәхлә, әмдрл байн, хот элвг, эзнь байрта, ишкрәд-дуулад бәәдг болҗана: Нохата гер түкрәч, хөөтә гер ишкрәч, гиҗ келдг мөн.
Урднь мана өвкнр хар-шар толһата хальмг тохмта хө өскч йовсмн. Эн тохмта хөд ик сүүлтә, һодңгин өөкән дааҗ чадлго бөдүн сүүлтә бәәсн төләд хальмг үлгүрт иигҗ келгднә: Хөн – сүүлин төлә, күн – үрнәннь төлә.
Хөн малыг хальмгуд үүрмг мал, бог мал гинә. Хөөг номһн, җөөлн заңта мал гиҗ хальмгуд тоолна. Тедү мет төвшүн, җөөлн заңта күүг хөөнлә ирлцүлҗ үлгүрт чигн үзүлгдҗәнә: Хөөнәс номһн, хөөрмгәс җөөлн.
Ямаран чигн әмтә тоот дунд ик дамшлтта, настань өөдлдг. Тер мет хөн мал дунд бас тиим болдг: Көгштә хөн үргә уга. Бас хальмг хөн ик болн бөдүн нооста болдг учрас иим үлгүр бәәнә: Му күүнә дун ик, боргч хөөнә ноосн ик.
Герин малын нерд олзлгдсн үлгүрмүдт хуц болн ирг хойр хөөнә нердәс ирг үг олар һарна. Юңгад тиим болсмб гихлә, тәәлврнь иим болх маһд уга. Хуц мал эдл- ахуд зуг көг орулх кемд олзлгдхас биш нань керглгддго, махинь идҗ болшго үмкә үнртә болдмн. Тедү мет, хуц үглә залһлдата үлгүрмүд бас цөн: Хуцин өвр мошката, маграта, худ элгн өөдтә, урдта.
Иргин махн болхла шимтә, әмтәхн болснас иштә байр-нәәрин хотд икәр ордг, хотын дееҗд өргнә. Тегәд чигн ирг үг үлгүрт олар харһна: Хойр сән иньг нер иргин арснд багтдг, хойр му иньг долан иргин арснд багтдг уга, Идән эзән таньдг уга, ирг сүүлән таньдг уга.
Хурһн – хөн малын төл нерәдҗәх үг мөн. Хөөнә то олн болхла, хурһд чигн олн болдг. Олн тоота малын эзнь байн болҗ тоолгддг: Угатя күүнә күүкд шуугдг, байн күүнә хурһднь шуугдг. Хурһнь өнчрш уга, экнь көгшрш уга.

Барт белдснь МАНҖИН Намру

Хөөнә нерәдлһн

Хөн – цуг хөөнә нерәдлһн.
Хуц – эс агтлсн эр хөн (эр хөн).
Ирг – агтлсн (ясчксн) эр хөн.
Нәәднр – эм хөн.
Хурһн – хөөнә төл (эр хурһн, күүкн хурһн).
Кенз хурһн – зуни сүүлд эс гиҗ намрт һарсн хурһн.
Сагсг – көкүл хурһн, зурһан сарта хурһн (А. Позднеевин тольд «нег җил күрәд уга хурһн»).
Борлг – көкүл хурһн, зурһан сарас нег җил күрәд уга хурһн.
Төлг – җил күрсн хурһн (күүкн төлг, эр төлг).
Зусг – хойр наста хөн (зусг хөн, зусг).
Шилг – хойр наста эм хөн (хуучрсн үг).
Энүнәс цааран шүдәрн нерлгднә.
Шүдлң хөн – һурвн наста хөн (шүдлң хуц, шүдлң ирг).
Хазлң хөн – дөрвн наста хөн (хазлң хуц, хазлң ирг).
Сойлң хөн – тавн наста (сойлң хуц, сойлң ирг)
Энүнәс цааран шүдәрнь нерлхш. Хәрнь, бөдүн хөн гиҗ нерлнә. Көгшрхләнь, көгшн хөн, көгшн хуц эс гиҗ көгшн ирг гиҗ нерлнә.