Баатр йовдлын болн диилврин хаалһ

Эн җилин зунар Кизләр Әәдрхн хоорндк төмр хаалһин тосхлтын найн һурвн җилд нерәдгдсн темдгтә йовдлмуд мана таңһчд давулгдснь тодлгдв. Эн хаалһ Сталинградск дәәлдәнә болн Төрскән харсгч Алдр дәәнә йовудт ик чинр зүүснь өдгә цагт лавтаһар медгдҗәнә. Ахр цагин кемжәнд, йисн сара хонгин эргцд, күүкд улс, көгшд болн арвтнр 365 дуунад төмр хаалһ тосхсн болдг.

Улсин тосхлт
Төрскән харсгч Алдр дән болҗасн кемд хальмг теегт сән хаалһс чигн, кергтә техник чигн уга бәәсмн. Тегәд нег үлү хур-чиг орад, бальчг һарсн цагт селәд хоорнд ямр чигн залһлдан уга болдг. Хәрнь, җил ирвәс әмтнә тетклһн ясрад йовсна учрар ода таңһчин хотл балһснас бичкн селәд-поселкудт хату девскртә хаалһар күрч болхнь өдгә цагин сән темдг болҗана.
Зуг тиигхд, 1941 җилин ноха сарин дундурар, дән эклснә хойрдгч сара хонг давҗасн кемд «Кизләр-Әәдрхн» төмр хаалһ тосхлһна туст шиидвр авгдсн бәәҗ. Эннь залһлдана хаалһин Улсин комиссариатын закврар улсин тосхлт болҗ тоолгдад, Азербайджанас бакинск нефтиг ахр хаалһар дәәлдән болҗадг һазрт күргх зөвтә бәәсмн. Тегәд чигн эн хаалһин тосхлтын чинрнь Төрскән харсгч Алдр дәәнә йовудт тедү дүңгә өөдәнәр үнлгдснь тер.
Мана тууҗчнрин келсәр, 1941 җилин намрар немшнр Баку Москва балһсд хоорндк нефть зөөдг Советин Союзин хамгин һоллгч төмр хаалһиг эдлврәснь һарһв. Бакинск заводмудт нефть ик кемҗәнд хадһлгдад, энүг Көк теңгсәр йовулҗ чадлго бәәҗ. Келхәс, тиигхд Азербайджанд орн-нутгин нефтин 70 процентнь кеҗ һарһгдҗав. Тегәд тосн-түлән угаһар түрҗәсн мана әәрмд күнд-күчр бәәдл тогтҗасмн.
Тегәд ирлцңгү төмр хаалһиг ахр цагин болзгт тосхх кергтәһинь тоод авад, дәәнә кемд энүг улсин тосхлтын кев-янзар күцәснь тер. Залу улснь фронтд йовсн кемд тылд бәәсн күүкд улс, көгшд, нам насни дигт күрәд уга арвтнр чигн эн көдлмшт орлцсн болдг. Ут тоодан 6 сай кубометр шавр зөөҗ һарһхин төлә баһ гисәрнь 40 миңһн күн керглгдҗәсмн. Зуг тиигхд әрә гиҗ һурвн-тавн миңһн күн тосхлтын көдлмшиг күцәҗәв. Төмр хаалһиг хойр таласнь, Сарпулин медлд орҗасн Кизләр балһснас болн Әәдрхн талас экләд тосхв. Эн тосхлтд орлцсн әмтн залу-зөрмг йовдл үзүлҗ, унтл-кевтл уга көдлсинь темдглх кергтә. Болв эн кемд Хальмгин бәәрн улсин баатрлг йовдлын тускар онц келхмн, юңгад гихлә 280 дууна төмр хаалһнь мел мана таңһчар давҗ һарсн болна. Эн хаалһ Әәдрхнә мүҗиг Закавказьелә болн Кавказла залһад, әәрмиг нефтяр болн цергә зер-зевәр теткв. Тиигәд, 1942 җилин ноха сарас авн хулһн сар күртл эн хаалһар дәәлдән болҗасн Иҗл һол тал танкст болн самолетмудт керглгдх арвн зурһан миңһн ик савд багтамҗта тосн-түлән йовулгдсн билә.
Дән болҗасн һазрт
Туслң мана таңһчин төлә эн төмр хаалһ нег үлү ик чинртәд тоолгдҗасмн, аш сүүлднь энтн экономикин болн сойлын делгрлтд туслхнь лавтаһар медгдҗәсн болна. Хөрн миңһн һар мана хальмгуд муулян эдлҗ, күнд-күчр таалд көдлсн болдг. Элстә һазр нурад, зунарнь һаң халунд муудан орад, намрарнь зогсл уга орҗадг хурт күүнә хувцн чиигтәрәд күндрәд, үвләрнь болхла, цасн-шуурһнд даарад, зовна гидгәр зовснь мел үнн юмн. Энүнә тускар шидр нанла Лаганьд харһсн көгшә Манҗин Җирһл тодрхаһар цәәлһҗ, хоолцаһан зовлң үзсән тодлулҗ келсинь бас мартҗ болшго. Тосхлтын техник тоота болдмн, хот-хол бәәтхә, зәрмдән уудг усн уга болад әмтн икәр түрҗәв.
Экнәрә эн хаалһин тосхлтд эс иткчәсн немшнр генткн төмр хаалһин тосхлт төгсч йовхинь соңсчкад, эднә хар санан эс күцсинь медчкәд, эрк биш эн хаалһиг эдлврәснь һарһхар седҗ. Тегәд хортна самолетмуд деерәс кесг тонн бомб хаяд, сүркә бәәдл учрсинь көгшд тодлдмн. Тег делгүдән шатад, зәрм ормар нам төмр хәәләд бәәҗ. Болв мана дәәчнр хооран цухрлго, немшнрин өмнәс дегц босад, хортна самолетмудыг шатаһад уңһаһад бәәв.
Йосндан болхла, эн төмр хаалһ дән болҗасн һазрин шидр тосхгдсн болна. Чидл-чинән уга, даарад-көлдәд, ик зовлң үзҗәсн мана хальмг тосхачнр өдрә даалһвран кесг холванд давулҗ күцәһәд, кен-негнднь үлгүр-үзмҗ болҗав. Тедү мет эдн эн хаалһин чинринь үнлҗ, ахр цагин болзгт тосхлтыг төгсәхинь учртан авад, Алдр Диилвр делдхд эврә тәвцән орулҗаснь маһд уга.
Тегәд муурхан-цуцрхан медлго, үнн-чик седклтәһәр көдлсн тосхачнрин нилчәр 365 дуунад төмр хаалһ агчмин зуур гилтә, йисн сара хонгин туршт, эдлврт орснь темдгтә йовдл мөн. Дәәнә һалд һарсн хаалһ болад, эн дигтә Москван болн Сталинградск хойр ик дәәлдәнә хоорнд тосхгдсн болдг гиҗ келгднә.
Зуг тер цагт хаалһин мөрин туст җаңһрта бәәдл тогтҗасмн, юңгад гихлә төмр бүклдән фронтын төлә олзлгдҗав. Тегәд хаалһин мөриг ар үзгин хаалһсас суһлҗ авад, иигәрән зөөҗәв. Тиигхд тосхлт дәәнә цагин амрдулгдсн техническ кемҗәһәр күцәгдҗәсинь темдглх кергтә. Ахр цагиг тоод авад, локомотивин болн вагона депо, цергә болн әмтн бәәдг бәәрн чигн тиигхд тосхгдсн уга бәәҗ. Тиигчкәд дәәнә цагт поезд арһулхнар, нег частан зуг арвн тавн-хөрн тавн дуунад, йовдмн.

Ач-тусинь өөдәнәр үнлв
1942 җилин ноха сарин 4-д Кизләрәс Әәдрхн күртл хаалһ секгдсн болдг. Хальмгуд-тосхачнр Баку балһснас ирсн түрүн поездыг алң болҗ тосв, юңгад гихлә урднь паровозиг төрүц үзәд уга улсин төлә эннь ик өврмҗ үүдәв. Немшнр эн хаалһиг күүчәд, эдлврәснь һарһхар седсн бийнь теднәр болсн уга. Манахс Тең һол деер Раздорская станицин болн Аһш балһснд Павловин Герин шидр болсн мет догшн бәрлдәнд хооран цухрлго, зөргтә кевәр дәәлдсмн. Бронепоездмүд болн кавалерийск хойр дивизь эн хаалһиг харсчасн болдг. Эднә негнь Закавказск фронтыг һардҗасн әәрмин генерал Тюленевин закврар шин бәәрндән ирсн 110-ч Хальмгин салу кавалерийск дивизь болв. Минь эн кемд кавалеристнр туршулачнрин багмудыг агчмин зуур уга кеҗәв. Эврә даалһвран күцәчкәд, 1943 җилин туула сард мана хальмг дивизь Орджоникидзевск крайин болн Ростовск мүҗин зәрм һазриг хортнас сулдхв.
Кизләр Әәдрхн хоорндк төмр хаалһ Сталинградск дәәлдәнд ик чинр зүүснь лавта, эн саамд болхла, энүнә тосхачнр йоста баатрмуд болҗахнь бас маһд уга юмн. Харм төрхд, урдк җилмүдт эднә нерднь медгддго бәәсмн, хәрнь таңһчин эндрк һардачнрин нилчәр баһ цагтан күргсн эднә ач-туснь зөвтәһәр үнлгдҗ хәрүлгдҗәхнь басл бахмҗта. Төрскән харсгч Алдр дәәнд диилвр делдҗ, залу-зөрмг кевәр көдлсн хаалһин тосхачнр Йиснә Галинан, Нүктин Зурһана, Һәрән Нимән, Лиҗин Булһна, Мукан Сарңгин, Саңһҗ-Һәрән Бадмин болн Увшин, Байрхан Таһрин болн нань чигн хальмг тосхачнр-баатрмудын нерд мартгдх зөв уга! Мана баатр келн-улс туурмҗта болтха!

Шагҗин Любовь