ТОВШУР КӨГҖМ ЯҺҖ ҮҮДСМБ?

27-02-2025, 11:51 | Общество, Таңһчин зәңгс, Зіњг, Сойл

Хальмг-өөрд улст олн зүсн көгҗмин зевсгүд бәәнә: сакил, мөрн хуур, бүрә, бүшкүр, ятх, хуур, домбр мөн. Кезәнә цагт өөрд улст ут хаалһднь дахад, байр-зовлң хувалцҗ йовснь – товшур көгҗм бәәсмн. Харһа модар кесн хойр чивһстә товшурин айс дахад, Алта уулд магтал өргәд, өвкнрин һазриг магтад хәңкнәд дуулад бәәдг билә. Товшур гидг көгҗмин зевсг домбрла өөрхн болна. Зуг домбр товшурас нәрн күңкнсн дуута. Хальмгин көгҗмчнрин келсәр, домбрт ямаран чигн айсиг орулҗ болхмн.

Товшур гисн көгҗмин зевсг өөрдин «Саврдң» айс болн дуунла маш өөрхн залһлдата бәәнә. Товшур цокад, «Саврдңгин» айс һархла, «Саврдң» ду дуулад, «Саврдң» би биилнә. Зәрмдән «Саврдң» дун угаһар айс дахад чигн биилдг йовдл харһна. Товшур үүдәгдснә тускар олн домг бәәнә:
Нег домгт товшур гидг көгҗмин зевсгиг шулм бурхн хойрин ноолданла холвдг йовдлын тускар келгднә. Барун Моңһлын Ховд әәмгин Мөңк-Хәәрхн сумна малч уряңха Көкән Намҗлас 1983-ч җилд бичҗ авсн негн домгас үзий.
«Товшуриг шулм дахсн көгҗм гиҗ келнә. Товшуриг кеһәд цокхла, сәәхн айс эс һарч. Тегәд шулм Бурхн Багшт одад:
- Би товшур гидг көгҗм келәв. Мини товшур көгҗмин дунь икдәд берк болв. Дууһинь невчк баһрулҗ өгтн, – гиҗ сурна.
- Чи тевкинь ик өндр кеҗич. Тевкән буулһ!, – гиҗ келәд өгнә. Шулм хәрҗ ирәд, тевкән буулһҗ тәвхлә, тегәд товшур болҗ.
Тегәд товшур гидг көгҗмиг шулм кесн учрас, тер шулмин керг-үүлиг таслҗ, дәәсиг дарҗ йовх учрта туулиг хәәлдг эн заңшалд таарулҗ һарһсн учрта юмн гиҗ, Бурхн Багш келсн гинә».
Талдан домгар болхла, товшур гидг көгҗмин зевсгиг эгл улс үүдәсн гиҗ келгднә. Энүнә тускар иим нег соньн сәәхн домгиг Барун Моңһлд бәәсн захчин туульч Т. Эңк-Балсң келҗ өгсн бәәҗ.
«Эрт цагт нег угатя аңһуч күн болн үзмрч (медлгч, хөөнә далар юмиг үзҗ чаддг күн) кесг өдр аң аңнад, юм олҗ уга. Нег ора үзмрч:
-Алтаһан хәәлҗ, Алта делкәһән байсхаҗ өг. Уулын, усна олн эзд байсдг юмн. Тиигхлә Алта делкә биднд кишг хәәрлхнь маһд, – гиҗ келнә.
Аңһуч залу Алтаһан магтад экләд хәәлнә. Алтаһан хәәлм цацу, Алтан савдг-шивдг цуглрн ирәд, Алта хәәлсн күүнә ээм-дал, эңкр чееҗ, толһа деернь эк уга багтҗ ядм сууһад, чиңнҗ. Хамгин адгтнь тайг тулсн доһлң чавһанц ирҗ. Суудг орм уга болад, аңһуч залуһин урл деернь суух болад зүткчәһәд, хальтрад, унад одна. Минь эн цагла Алта хәәлҗ бәәсн күн нег агчмд оңдан ә һарһна. Эн цагт доһлң чавһанц хальтрад унсиг үзәд, хамдан аң көөҗ бәәсн одак үзмрч күн инәд алдна. Алта хәәлҗ бәәсн күн намаг дөглҗәнә гиҗ санад, Алта хәәлхән зогсаҗ. «Доһлң чавһанцас көлтә Алтан магтал таслгдла гиҗ, Алтан савдг уурлад, Доһлң чавһанцин һанц дәәртә хар цариг эн аңһучд өгч йовултн!, – гиҗ келҗ гинә.
Маңһдуртнь хойр аңһуч көтл дeep һархла, күрң буһ харһҗ. Тер буһиг олз кеҗ авсна хөөн, «Өцклдүр ора Алтан савдг тууль соңсх гиҗ бәәтл, хамгин сүүлднь ирсн доһлң чавһанц урл деерәстн хальтрҗ унснас көлтә, инәд алдсн биләв. Хәрнь та нег товшх көгҗмтә хәәлхлә, тууль ик сәәхн болх бәәдлтә болв. Би танд товшх көгҗм кеҗ өгий», – гиҗ, үзмрч инәд алдсн учран келҗ өгч. Тегәд шар харһан далңгиг малтад, хойр чик һарһад, мөрнә сүүләр килһсләд, аңнсн аңгин толһаг дуралһад сиилсн гинә».
Эн домгас үзхнь, товшур көгҗмин үүдәлтнь моңһл туурһтн улсин аң аңнх заң-үүлтә залһлдата бәәнә. Оньдин дөрвн цагт нүүһәд, малан хәрүләд, аңһучлҗ йовдг малч улсин җирһлин бәәдл болн көдлмшин урн үр-дүң энүнд үзүлгднә.
Товшуриг харһа модар кедг бәәснь деер келгдсн домгас медҗ болхмн. Товшур хойр чивһстә, толһадан хойр чиктә. Чикинь нааран-цааран эргүләд, чивһснә көг таарулдг. Кезәңк цагт чивһсиг малын нәрн гесиг хагсаһад, томад кедг бәәсн болхла, ода утцар кенә. Товшурин дорк талнь утулҗн бәәдлтә, дундан нег нүктә. Нүкнә хаҗуд тевк тәвдг. Тиигхлә, нүкнәс сәәхн ә һарна.
Товшурин айс дахад мана өөрд-хальмгуд «Саврдң» би биилдг бәәсмн. Шинҗәнд эн би йир делгрсмн. «Саврдң» гидг үг олн тәәлвртә. Зәрмснь «савр» гиҗ һариг заана. Үлгүрлхд, «тер хар савран тат», «тер хар савран уһа», «бичә саврдад бә» гиҗ, көвүдиг хөрхләрн, келнә. Хәрнь һариг күндлҗ келхд «мотр» гисн үг олзлгдна. «Савр» гисн үг һариг заадг болвчн, нурһлҗ күүнә һариг биш, җивртн шовудын көлиг тиигҗ нерлнә. Үлгүрлхлә, такан савр, керән хар савр болн нань чигн. Зәрмдән күүнә нерн болҗ харһна. Алдр дуулвр «Җаңһрт» Күнд һарта Савр гидг нертә баатр йовна.
Зәрмснь «самрх» гидг үгәс иш авчана гисн тәәлвр өггдҗәнә. «Кезәнә нег күүкд күн ямана үсән көөрүләд (буслһад), самрна. Тегәд үсән самрчах бәәдлиг дуралһад, нег би үүдәх санан орҗ гинә. Тегәд эн күүкд күн көөрүлсн әрүн цаһан үснә самрлһнас түрүн «Саврдң» би үүдәсн гинә. Тер цагас авн товшур көгҗмин айст «Саврдң» би биилдг эклсн гинә нег домгт келгдҗәнә. Эн домг малч олн-әмтнә җирһлин бәәдлд тохрсн өвәрцтә болдгнь өрүн цаһан үснә самрлһнас «Саврдң» би үүдәгдв гисн һол утх-санан һарсмн». Эн домгас үзхлә, «савр» гидг үгәс үүдсн биш, «самр» гидг үгәс үүдв гисн учр-утх зааҗана.
Хамгин аңхн түрүн «товшур» гидг көгҗмин зевсгтә болсна хөөн, товшурин айсан дахад, «Саврдң» би болн дун үүдәгдәд, биилхд урмд өгдг, байр деер байр немдг, седкл байсхадг бәәсмн. Зуг «Саврдң» бииһин туск домгт уйрсн, тачасн, гейүртә айста болҗ гиҗ келгднә. Эн дор өггдҗәх домгиг шинҗәнә номт Т. Намҗл белдсн «Өөрд моңһлын заң-үүлин сойл» гидг дегтрин «Оюна әмдрлин ботьднь» барлгдсмн.
«Кезәнә бәәҗ. Өвсн белчәр теңцү, хур-усн элвг, тарһ сәәтә өөрдин нутгт түмн әмтн төвкнүн җирһлтә бәәҗ гинә. Эн сәәхн нутгт ик гидг байн хан бәәҗ. Тер цагт күүнә мал хулхалхла, толһаһинь авна гисн закан хан тогтаҗ гинә.Тер цагт Цаңчд гидг нертә залу бәәҗ. Цацчд хаана итклтә түшмл болад, олн җил болҗ. Хаана хурдн мөрнд нүднь тусад, ик гидг дурлсн бәәҗ. Нег өдр Цаңчд хаана адун дотрас балҗн кер җора хар хойриг хулхалҗ авад, үүдә шоң дeep уяд, һәәхн хәләҗ бәәтл, хаана адуч Цаңчдын герин хажуд ирәд, үзҗ оркна. Түшмл цааҗла харһхас әәһәд, тер сөөднь хаҗуд бәәсн Цаһан Гегәнә хашад күргәд, уйҗ оркҗ. Маңһдур өрүнднь Цаһан Гегән босад, хашаднь хойр мөрн уята бәәсиг үзнә.
«Хаана зәрлг хату, ода яһдг биләв» гиҗ ухалҗ бәәтлнь, хаана адуч Цаһан Гегәнә герт ирәд, хойр мөрән авад йовҗ. Тер цагт шаҗн шин делгрәд, төр гүрнд төвшүн бәәдл тогтсн учрас, хан Цаһан Гегәг засгла харһулҗ уга гинә.
Сүүләрнь Цаңчд хойр мөриг хулхалад, Цаһан Гегәнә хашад авч одад улсиг хан медәд уурлна. Тегәд Цаңчдыг әрә гиҗ әм толһаһинь үлдәһәд, көөһәд йовулҗ гинә. Түүнә хөөн Цаңчд товшур бәрәд, балҗн кер болн җора хариг магтҗ, хамг түрүн «Саврдң» айс үүдәлә гинә. Цаңчд эн айсан, олн һазр эргн йовҗ, үкн-үктлән цокад, өөрд улсин дунд делгрсн гидг. Хөөннь «Саврдң» айсиг Цаһан Гегән соңсад, уйрҗ гинә. Цаңчд сәәни орнд йовсна хөөн, Цаһан Гегән һурвн җил Цаңчдын сүмсиг хәәҗ гинә. Һурвдгч җилднь Цаһан Гегән ном үүлдәд йовҗ бәәтлнь, хаалһд тавн мөр күлсн тергн харһҗ гинә. Тергиг һол дунднь чирҗ йовсн цаһан мөриг Цаңчдын сүмснь хүвлҗ төрҗ ирсинь Цаһан Гегән әәлдҗ меднә. Тегәд Цаһан Гегән цаһан мөриг гертән авч ирәд, көгшртлнь теҗәсн гинә. «Саврдңгин» айс сәәхн болчкад уйрлта учрас, дун болһад дуулҗ гинә».
«Саврдң» бииг Барун Моңһлд «Бийлгэ (Бииллһ)» гиҗ нерәддг болад, товшурт биш, мөрн хуурин айст биилдг өвәрцтә болв. Шинҗәнә өөрднр товшурин айст биилнә.
«Эрт урд цагт нег хөөч залу бәәҗ гинә. Нег өдр уулд һарад, хө хәрүлҗ йовад, нег модн дотр ирҗ сууһад амрна. Тегәд нег моднд ик гидг нүкн бәәсиг үзнә. Модна нүкн деернь мөрнә сүл өлггдн наалдҗ. Салькн сальклхла, түүнәс дун һарч бәәсиг соңсад, оньг тәвсн гинә. Хөөннь эн хөөч залу өдр давулхин төлә, нег мод тәәрч авад, түүг көндәләд малтҗ оркад, мөрнә сүүләр чивһс кеҗ, нааран-цааран шилгәхлә, дун һарсн гинә. Түүнәс экләд товшур үүдсн гинә».
Дунд Улсин Алашан өөрдин домгас авад хәләхлә талдан тәәлвртә болна.
«Эрт урд цагт хур-усн теңцсн өөрд моңһлын нутгт нег залу ямаһан хәрүлҗ йовтлнь, уулын аһуһас адуна килһсн салькнд шуугхнь уйңһта сәәхн соңсгдҗ гинә. Тегәд эн залуд көгҗм үүдәх санан орҗ гинә. Тегәд гертән хәрҗ ирәд, тевшин дeep адуна килһс таарулҗ, аңхна көгҗм бүтәсн гинә. Эн тевшәр кесн көгҗмән тевшүр гиҗ нер өгч гинә. Тевшүрнь удандан товшур болҗ айлһ хүврсн гинә».
Өдгә цагт хальмгуд дунд товшур ховрар керглгдҗәнә. Ик зунь домбрт айсмуд цокна. Домбр бас харһа модар кегдҗәнә, хойр чивһстә, толһадан хойр чиктә. Дорк талнь һурвлҗн бәәдлтә. Бәәдләрн товшурас йилһрнә. Өөрд улс кесг олн һазрт нутглҗ бәәх учр деерәс, дуулх, биилх эв-арһд, нерәдлһнд хүврлт һарад, бәәсн-бәәсн һазрин эргндк өвәрц авч, йилһән һарсн бәәнә.

МАНҖИН Намру

Видео