Цаһан Сарин нәр-наадн байрта - бахмҗта болв

Цаһан Сарла хавр ирнә, тер илвтә кемлә шин җирһл эклнә. Кезәнә мана өвкнр Цаһан Сарин байриг бүкл сардан темдглҗ үвләс менд-амулң һарсан, малын идгтә, сәәхн җирһлтә хавр ирсән йөрәҗ, бүкл өргн теегәр элгн-садн талан золһҗ йовлдад, иргч җилин өмн өргнд чидлән урһаҗ нәр-наадан кеҗәлә.

Мана өвкнрин авъясас хаҗилго Элстд, Хальмг ик сурһульд оютнр, багшнр күндтә гиичнртәһән хамдан эң-зах уга ик нәр-наадан кев. Түрүләд күндтә гиичнрән цә-боорцгар, белдсн талдан чигн шимтә-шүүстә хот-хоолар тооһад, теднлә хамдан ахр болзгт дуулад бииләд, керг-үүлдврин ик залд орулад Цаһана байрт нерәдсн концертән үзүлв.
Хамгин түрүнд күрәлңгин багшнр Хальмг ик сурһулин частриг төрскн келнд орчулад хальмгар дуулҗ өгв, тернь бас оньг авлгч йовдл болв. Цааранднь хальмг келнә болн дорд үзгин шинҗллһнә күрәлңгин һардач Лиҗин Мингиян болн багшнр бичкн наад үзүләд йоста артистнр болҗахан медүлв. Тер кергт тәәз деер Басңга Баатрин нертә Келн-улсин театрин артистнр эднд дөң болҗала, тегәд наадн йир соньн болад, хәләһәчнрин, теднә багшнрин оньг авлв. Мингиян Алексеевич хадмдан золһҗ ирсн худ өвгн болад күр-күүндврән экләд, на-цааһинь сурад, адһм угаһар күүндврән кев.
Түүнә йовудт зандрсн улан цәәһән уулдҗасн кемлә Хальмг ик сурһулин тууҗин тускар үг һарв. Кезәнә мана өвкнр бас ик сурһулин тускар ухалдад, тиим бүрдәциг эврә күүкдин төлә үүдәхин тускар келҗәсмн, нам байн улс талдан орн-нутгт чигн күүкдән йовулҗасмн. Үзг-тамһ, цецн уха, ном эс дасхҗасн нойдуд-зәәсңгүдиг ялд уңһаҗасмн. Тиим зокалыг худ өвгн худнртан цәәлһҗ өгв.
Тиим кевәр мана өвкнр хамгин түрүнд күүкдән сурһульд орулхар седҗәсмн. Төвдт, Моңһлд, Санкт-Петербургд, Советин йосна цагт Москвад, Шарту, Әәдрхн, Аһш балһсдт хальмг гелңгүд, хөөннь таңһчин сурһульмудын багшнр, эмчнр медрл авчасмн гиҗ күүндврин йовудт йилһгдв.
Цааранднь өөрд-хальмг улсин авъясар Цаһана ик нәәрин төлә чансн хөөнә толһаг Лиҗин Мингиян Хальмг ик сурһулин һардач Салан Бадмд бәрүлҗ өгв.
- Үвләс цугтан әмд-менд һарвта? – гиҗ Бадм Катинович бәәшңгиг дүүргсн оютнрас болн багшнрас, күндтә гиичнрәс сурв. «Һарувидн!»- гиҗ эдн цуһар дегц нег дууһар хәрү өгв. Цааранднь Бадма Катинович хальмгар йөрәлән келв.
Хәәртә мана цал буурл сахлта аавнр,
Цецн олна ухаг,
мана алтн сойлыг хадһлдг ээҗнр,
Җирһлин җирн айс татсн
көвүд-күүкд
Мана күндтә ахнр, дүүнр!
Мана аавнрин келсн үг бәәдг -
Теңгр орта, һазр дертә,
Олн-әмтн йоста, -
гиҗ мана өвкнр
келҗәсмн.
Түүшң Цаһана өдрлә
таниг йөрәҗәнәв!
Шар нарн мандлад, шарһа
өвсн урһад,
Цасн -цандг хәәләд дала
–нала болҗ,
Таалхнь көвүд-күүкд болҗ,
Таслхнь торһн,-шеемг болҗ,
Идхнь өөкн-махн болҗ,
Кевтән хома-тома уга,
Хов-шив, хулха-худл уга,
Ээм-ээмән түшлдҗ,
һар-һаран бәрлдҗ
Нег-негндән дөң болҗ,
Кен-негндән түшг болҗ бәәтн!
Мана аав-ээҗнрин седклнь
санамр болтха,
Ки мөрнь делгрҗ йовтха!
Кишгәрн дала-нала болҗ,
Аав-ээҗнрин авъясар
Кен ахан күндлҗ,
Кен дүүһән эрклүлҗ,
Өргн төгрг ширәһән эргҗ,
Уста нүдәрн үзлцҗ,
Байр-җирһләрн дүүрҗ
дүрклҗ бәәтн! - гиҗ цугтаднь, цуг таңһчин улст хөв-кишг дурдҗах йөрәлән Бадм Катинович келв.
Түүнә хөөн Лиҗин Мингиян болн баһ наста номт Босхмҗин Мергн күүндвриг цааранднь кеҗ яс кемәлһнә кезәңк авъясиг үзүлв. Олмһа келнь, нәрн авъясиг тиигҗ дигтәһәр медлһн ирсн гиичнриг өврүләд бәәв гиҗ келҗ болҗана.
Болв терүгәр тәвсн наадн төгссн уга. «Ода өөрд-хальмг улсин авъясар хөөнә шиириг баһчудт бәрүлҗ өгх кергтә», – гиҗ селвгән күрәлңгин һардач Лиҗин Мингиян келв. Тиим ик күндтә белгиг олна үүлдврт шунмһаһар орлцдг, сәәнәр сурдг, күрәлңгин нүүрлгч оютн Муудан Андрейд вузин һардач бәрүлҗ өгв. «Кесг миңһн тиим шиир бәәсн болхла мана улм ик то оютнрт өгч болхмн билә, яһад гихлә мана баһчудын тоод билгтә, ухата, эрдмән сәәнәр дасдг оютнр баһ биш», – гиҗ Бадм Катинович онц темдглв. Ончта белгән авсн Андрей олна ик нәәрт кенәс чигн эмәлго, хальмгар йөрәлән келҗ ханлтан өргв. Тиим сәәхн төрскн келтә, олмһа, уралһ седклтә баһчудын то таңһчд немгдәд йовтха гиҗ сангдв. Тиим баһчудт сән сурһмҗ өгч, теднәс нүүрләчнриг өскч Хальмг ик сурһулин багшнр ик көдлмш кеҗәнә гиҗ келх кергтә.
Мана таңһчин һоллгч вузд Китдин Шинҗәнәс, Өвр Моңһлас, ик Моңһлас баһ биш оютнр сурна. Эдн бас тәәз деер һарад йөрәлән моңһлар келв. Шин орсн моһа җилд сән сәәхн бәәтн гиҗ эдн дурдв. Дәкәд Өвр Моңһлас ирсн оютн хуурин айс күңкнүлҗ өгв. Нәәрин хөөтк тооврт Шинҗәнә болн Моңһлын неҗәд оютнрт хөөнә шиир бас бәрүлгдв. Тиигҗ мана иньгллтиг Хальмг ик сурһульд батрулҗ өргҗүлҗ йовна.
Цааранднь хальмг вузин нер туурсн «Бумбин орн» ансамблин биичнр «Товшур» би тавшҗ өгв. Түүнә хөөн ансамблин дууч күүкн ут ду хальмгар дуулҗ өгв. Тер мет Хальмг ик сурһуль төгсәсн Эдуард Бурлаков, вузин эндрк оютнр Петян Аркадий болн Мандин Нарн олнд темдгтә хальмг ду дуулҗ хәләһәчнриг байрлулв.
- Эн нәр-нааднд оютнр, улан залатнр билгән үзүлҗ мадниг байрлулв. Цуг моңһл келтнр нааран ирҗ билгән үзүлҗәнә гиҗ санҗанав, яһад гихлә ухата моңһлчуд, хальмгуд мана ик сурһульд сурчана, мана өвкнрин билг-эрдминь, күңкл ухаһинь маднд медүлв. Мана баһчуд Алдр Моңһлын үрд гиҗ нерән дуудулҗ йовтха, – гиҗ тоолвран Хальмг улсин шүлгч Нуура Владимир келв. Тиим кевәр эн нәр-наадн вузин эрс давҗ һарч бүкл таңһчар болн нарт-делкәд хальмг улсин сойлыг болн авъясиг медүлв. Иим ик кемҗәтә керг-үүлдвр Элстин болн таңһчин, нарт-делкән ик гисн талвңгудт күңкнҗ йоста кеермҗ болх бәәснь маһд уга.
ТҮРВӘН Һуна