Шаҗнла холвата үгмүдин тускар

Хальмг улсин заңшал болсн эдл-ахун бәәдлиг, өрк-бүлин болн олна бәәциг шаҗна ухан-серләс, тогтсн үндсни заң-бәәр, авъясмудас онц, салу ухалҗ болшго.

Советин цагла эн йовдлмудла залһлдата зәрм үгмүд мартгдад, зәрм талдан учр-утхта болсмн. Үлгүрнь: әәлдх – келх, залрх – йовх; залх – суулһх; зооглх – идх, уух; нөөрсх – унтх; зүүд бәрх – унтх; илдх – төрх, hapx; шарлһх – гемнх; әмрлх – эдгх; әәрүлх – цеврлх. Энд әәлдх, залрх, зооглх, нөөрсх гидг үгмүд лам күүнә тускар, эс гиҗ лам күүнлә күүндхлә олзлгддг үгмүд бәәсмн. Тиим өргмҗтә авцтаһар келгддг үгмүд хальмг келнд нурһлҗ кезәңк цагин бәәдл, шаҗн-хувргин бәәц медүлхин төлә икәр олзлгдҗ йовсмн. Ода тер цагт келгддг үгмүдиг яһҗ олзлҗ йовсинь бидн урн угин зокъялас болн амн-үгин зокъялас медҗ авнавидн.
Кезәңк шаҗн-хувргин цагт эдлгдҗ йовгдсн үгмүдиг ода бидн мана бичәчнрин үүдәврмүдт олҗ авнавидн. Үлгүрлхд, Бадмин Алексейин «3ултрһн – теегин ноһан» гидг дегтрәс авгдсн зәңгс өгчәнәвидн:
Болв мана санан-седкләр болдг юмн уга, олн деедсин евәләс давдг apһ уга. Дунд Хурлур кү тәвәд гевгү зурхач хойриг авхулв.
«Сәәхлә зул өргхлә, эн эс медсн болад, бурхнд мөргҗ зальврдган уурв. О, хәәрхн! Тиим килнцтә үг бичә келтн!» – гиһәд Церн, һapaн намчлҗ, урлан арһул көндәһәд зальврв. – Одн, cap деер бурхнд бәәнәлм! Әмд күн күрч чадхий? Ик буйнта, таралңд күрсн лам сәәни орнд төрхләрн, тенд күрх зөвтә.
Иим кезәнә цагт келгдҗ йовгдсн үгмүдиг эндр цугинь олзлад керг уга, болв өңгрсн цагин бәәдл медхин төлә тер үгмүдин чинринь геехмн биш. Юңгад гихлә эн үгмүд хальмг улсин нег захинь маднд секҗ, тууҗин халхс үзүлҗәнә, тегәд эдн энүгәрн өдгә цагт маднд соньн болна. Иим үгмүдин үлгүр бас авад хәләй: хәәрлх – өгх; цухлдх – уурлх; мишәх – инәх; хәәлх – уульх; зәрлг – повеление; баралһх - һapһx; мотр – һap; өргә – гер болн нань чигн.
Иим үгмүд мана чигн туульст, тууҗст, үлгүрмүдт, «Җаңһрт» хара биш харһна.
Эн үгмүдин чинринь медсн күүнд, эн үгмүдәр дамҗулҗ келгдҗәх тоот сәәхн медгднә:

Толь мөңгн түнтгән
Тохалдҗ нөөрсгсн,
Алдр Җаңһр аңхрн соңсад,
Мөңгн мөңшүр ширә деерән өсрн тусв.
— Көвүһән авч ир! — гиҗ, зәрлг болв. (Җаңһрас)
Бас нег үлгүр:
«Эркнә эргц күцтл үг һарһҗ күүндҗ болшгог меддг өвгн, маанин эргүлц төгсәд, геңгә эркән ораҗ зәмлчкәд, маңнадан һурв күргҗ әдс авчкад, хаҗудан бәәсн ширә деер оркхиг гетҗ күләҗәһәд, дарунь даб гиҗ келв... Гелң адһм yгahap, номан хәрү ормднь тәвчкәд, үгән неҗәдәр түүһәд гилтә келв:
– Күн әәх, мел дала юмн уга. Һap күршго зөвтә һазрт hap күрәд, удрад орксн учрар, тернь догшн сәкүстә һазр бәәсн, тер бәәрнә сәкүсн атыһад одсн сәнҗ... Эн бальшавс гидг чөткрмүд, бурхн ном эвдәд, болшго бусдын юм hapha бәәҗ, әмтнә муудл күрхәр, цагар hapcн бирмнс болх дүртә биший. Кедүһиннь әмнд күрнә эдн, Дәрк Зуңкв, әәлдтн.
– Дәрк Зуңкв, әәлдтн, – болҗ Манҗ бас арһул геңгәг дахҗ зальврв». (Дорҗин Басң).
Иим үгмүд советин цага бичәчнрин, шүлгчнрин үүдәврмүдт харһхларн, тер кезәңк улсин бәәдл-җирһл медүлгч йовдлмудыг үзүлхин кергт олзлгдсмн. Тер кезәнәһә хаадуд-нойдудла, гелң-ламнрла күүндсн цагтан олзлдг үгмүдин кесгнь өдгә цагт мана бичәчнр, шүлгчнр тер цаг үзүләд, медүләд эдлсн деерән, эврәннь шүлгиннь, зәңгиннь янзинь кеерүлҗ, эс гиҗ келҗәх үгиннь күсл медүлҗ келхәр зүткҗ олзлдг бәәсмн. Калян Санҗин «Ишкә деевртин нутг» гидг поэмд кен ахан күндләд келсн үгмүдт иим кезәңк хаадуд-нойдудын, шаҗн-хувргин төрт орлцсн цагтан эдлгдҗ йовсн үгмүд олзлгдсинь үзҗ болхмн. Үлгүрлҗ келхлә, ээҗән тевчәд келчксн иим мөрмүд авад хәләй:
Темдгтә һольш ташуднь
«Темән Булгаснь» аршалый,
Теңгрин хәәрн ээҗдни
Телүлсн седклинь тевчий.
Хадм ээҗнь хәәлнә,
Халхаснь күзүдәд үмснә.
Таңсг үрән йөрәһәд,
Тавна алтарн белглнә.
Дорҗин Басң «Чик хаалһ» гидг дегтртән эгл улст нерәдҗ келгддго үгиг яһҗ олзлсинь хәләй: «Һазр деер һардцсн, әмн боллцсн, һанцхн эгчән өңг-дүрәрнь үзҗәхнь сүл болгч Боова, усн-цасн болҗ уульҗ хәәлҗ, һашудлһнд чивб».
А.Амр-Санана «Муудран көвүн» гидг дегтр Инҗин Лиҗ хальмг келнд орчулсмн. Эн орчуллһндан ямаран хуучндк цага үгмүд олзлсинь бурхн-шаҗнла залһлдата ямаран үгмүд олзлсинь үзүлҗәнәвидн:
«Бидн герт орвидн. Барана өмн ут цаһан ширдг деер цөн гелңгүд зергләд, зәмлҗ сууна. Чирәснь цәәһәд, теднә сүрдлһинь медүлҗ бәәцхәнә, бийснь болхла, әдстә нерән һуташгоһар әрүн бурхдын элчнрин бәәдлән әрә гиҗ хадһлҗ тесҗ сууцхана. Эдн энд цуглрсна учрнь маднд медгдв: цаһачуд теегин аһуһас көөгдҗ әрлн гиҗәһәд, хальмг хурлмудт одад, хурлмудын болн гелңгүдин алтынь болн мөңгинь тонҗ авцхаҗ. Цаһачудас зулад, гелңгүд эврәннь элгн-садн улснь бәәцхәдг хотнд ирәд, хорһдҗ бәәцхәҗ. Элгн-садн улснь холд бәәцхәдг гелңгүд таңһргудтаһан хамдан бас эн хотнд зогсцхасн болҗ һарв. Тер учрар эн угатя хотн бурхн багшин хурлта залһлдсн бәәҗ.
Удл уга бидн теегин улсин авъяст тохрсн хальмг җомба ууцхаввидн. Киитн сөөһин туршарт ут хаалһар салькнд йовцхасн маднд зандрсн улан цә йир тааста болв. Герин эзн өвгәрг наста күн, маднас кенднь келхән медҗ ядад, мадна чирәсиг кедн хәләҗәһәд, сурвр өгв:
– Альдас йовсн, кенә кен гидг улсвта?
Бидн нердән келҗ өгвидн. Холд бәәдг Әәдрхн балһснас һарад, теегин ууҗмар эргәд, хотнас хотнд одад, советин йос тогтаж йовхан цәәлһҗ келввидн.
Теегин улс үгд орлццхав. Бийстән әәмшгтә юмн угаг эдн медәд, байрлад бәәцхәв. Гелңгүдәс негнь, наадксасн даву байн гелң, ода: сүрддгән уурад, омглад, мадна күүндврт орлцв…».
Кезәнәс авн хальмг улсин заңшал болсн эдл-ахун бәәдл шаҗна ухан-серллә маш залһлдата бәәсмн. Яһад гихлә хальмг олн-әмтнә бодта болн оюн-ухани әмдрлин кесг халхинь, тер тоод: җилин дөрвн цагт нүүлһн, нәр-хүрм келһн, сән төр бәрлһн болн нань чигн йос-авъяс күцәлһн – цуг эдү мет керг-үүлиг хурлас залҗ шажн-хувргуд диглдг билә. Урд цагт хальмг күн ямаран чигн керг күцәхәс өмн, эркҗән уга лам, гелңглә харһад, сүв-селвг, зөвшәл авдг бәәсмн. Ода чигн заңшал дәкәд хәрү эргҗ ирәд сән авъяст тохрҗана.
МАНҖИН Намру