«Теңгрт нисч йовсн тоһрун минь…»

Цөн өдр болад, мана орн-нутг Төрскән харсгч Алдр дәәнд Диилвр бәрснә 80 җилин ончта өөнән өргмҗтә кевәр темдглхмн. Мана аавнр, эцкнр, ахнр-дүүнр догшн эн дәәнд ааһ-цусан асхад, әмән әрвллго эврә Төрскән харсад, йоста баатрмуд болҗ, хальмг улсин нер туурулсн болдг. Эвин бәәдл делдсн дәәнә ветеранмудыг, фронтд дөң-тусан күргҗ, арһ- чидлән нөөлго тылд көдлҗ йовсн улсиг чигн йириндән олн дунд тевчҗ күндлдг йоста. Төрскән харсгч Алдр дәәнә баатрмудын нерд мөңкинд мартгдх зөв уга, эднә санлнь әрүнәр хадһлгдҗ, нег үлү дорас өсч йовдг үйнрин төлә бахмҗ үүдәҗ, үлгүр- үзмҗ болх зөвтә.
Көтчнрә районд болхла цергә болн күч-көлснә туурмҗта йовдлмударн ончрсн зөргтә дәәч, Төрскән харсач нег һазра дәәнә ветеран Александр Петровиг (зургт) ик-баһ уга сәәнәр тодлна. Нег үлү 2025 җилин хөн сард Александр Гагаевичин 100 насна өөн болхнь көтчнрәхнә төлә ик темдгтә тоот болҗ үнлгдҗәнә. Шидр мана редакцд ирсн дәәнә ветерана отхн көвүнь Санҗ Александрович эврә эцкиннь цергә хаалһин тускар тодрхаһар келсн деерән эвин таалд чигн мел олна нүүрләчнрин тоод заагдҗ йовсар бахтв.
Эцкнь Баһ Дөрвдә района Зурһан хотна бәәрн күн болҗ һарв. Ах- дүүһәрн өнр улс бәәсмн. Әмд цагтан Александр Гагаевич һольшг седклтә, дала үг уга күн болсар цергә эврә ач- тусин тускар төрүц юм келдго, хәрнь, мел дәәнә цагт ээм-ээмән түшлдәд, күнд- күчр бәәдлиг хамдан дааҗ һарсн цергә үүрмүдән амнасн авдго бәәсмн. Дәәнә һашута хаалһар һар-һаран бәрлдҗ гишң хортнла дәәлдсн цергә үүрмүд хоорндан нам ахнр-дүүнр мет ухан-седклән негдүлсн улс болҗахан кедү дәкҗ иткүлсн болх гинәт!.. Минь иим йовдлмудыг тодлхларн, дәәнә ветеран бахтсн бәәдл һарад, зөвәр үүмдг бәәсмн.
5-ч гвардейск полкин ханьд дәәч Александр Петровин цергә хаалһ эклсн болдг. Тең һолыг немшнрәс сулдхсна дару энүнә полк Сталинградск догшн дәәлдәнд орлцв. Дарунь Украинаг хортнас сулдхҗ йовад, донецк һазрт Саур-Могила өөдмин төлә болсн бәрлдәнд мана баахн дәәч күндәр шавтв. Тер дәәлдән ветерана уханас һардмн биш, тодлвртан авлгдҗ, мел ода болсн йовдл мет тодрхаһар келҗ өгдмн. Немшнр деер-дора чигн зогслго хаһад, нег кемд теңгр-һазр хойр ниилсн болҗ медгдәд, зөвәр сүркә бәәдл тогтв. Болв советск салдсмуд залу-зөрмгән үзүлҗ, өмәрән зүткәд дегц дәврснә ашт хортн эзлсн һазран сулдхад, хооран цухрсн бәәҗ.
Минь тер дәәлдәнд өвдгәрнь сумн тусад, цусн икәр асхрҗасн кемд взводын командир узбек келн күн Джал Таджиев әминь аврсиг Александр Гагаевич даңгин ханмҗтаһар тодлдг бәәсмн. Сән седклтә, зөргтә командирнь 1943 җилд нег дәәлдәнд әмнәсн хаһцснь йир һундлта болв. Советск цергүдин төлә керглгдҗәсн тоотыг сәәнәр медҗәсн немш офицериг бәрәнд авад ончрсн мана дәәчиг III девсңгин Туурмҗин орденәр ачлсмн. Дарунь эврә орн-нутган, отг-әәмгән хортнас сулдхад, олн дунд ончрсн зөрмг дәәч Александр Петров бас өөдән кесг ачлвр авсн болдг.
Санҗ Александровичин келсәр болхла, Петровихнә өрк-бүлин цергә хаалһнь нарт-делкән дәәнәс эклсн болҗ һарна. Эцкиннь ахнь, 1871 җилд һарсн Санҗ Гагаевич, эн дәәнд орлцад, онц ач-тусин төлә Георгиевск кирсәр ачлгдсн бәәҗ, энүнәс нань эн цергә цол зүүҗәсн мөн. Нарт-делкән түрүн дән күмни тууҗд цергә хойр ик бүрдәцин хоорнд учрсн хамгин ик догшн зүтклдән болҗ тохрв. Санҗ авһнь эн дәәнә хөөн Югославия орн-нутгин Белград хотл балһснд үлдҗ, хөөннь өрк- бүлтәһән Германь тал нүүҗ һарсн бәәҗ. Минь энүнә тускар һазадын орнд бәәсн хальмг бичәч Балка Санҗ эврә дегтртән бичсмн. Санҗ Гагаевичин авальнь күүнә һазрт сәәһән хәәсмн, күүкнь болхла 1960 җилд иигәрән ирсн бәәҗ, зуг тиигхд цаг талдан болсн учрар һазадын орн-нутгт бәәдг күн эврә элгн- саднларн харһҗ чадсн уга.
Тиигәд ах-дү хойрин бәәдл-җирһлд учрсн хойр дән эдниг йосндан салһв, Петровихн болхла үнн-чик седклән иткүлҗ, нарт-делкән эвин бәәдлин төлә дәәлдсн болдг.
Александр Гагаевичин көвүнәннь тодлврар, эцкнь кен-негнләнь ээлтә, үр- иньгсг, цаһан саната күн бәәсмн. Дәәнә цагт чигн, йирин җирһлд чигн олн келн- улсин элчнрлә үүрлдг, күүнә –мана гиҗ әмтиг хоорнднь йилһдго, у- өргн седклтә күн болсар олн үүрмүднь чигн энүг күндлҗ йовсмн. Дәәнә ветеранд нег үлү украинск дуд икәр таасгдҗасмн, ууһн күүкндән болхла фронтд ончрсн нертә дууч Клавдия Шульженкон нер өгсн болна. Энүнә дуулсн «Синий платочек» болн «Друзья-однополчане» дуд соңсхларн, дәәнә цага тодлврмудтан авлгдҗ уйдад чигн оркдмн.
Эвин таалд ветеран дәәнә цагт хортнас сулдхсн ормсар зуульчлад, Кавказд, Украинд болн Прибалтикд одв. Энүнәс нань Төрскән харсгч Алдр дәәнә Диилврин 60 болн 65 җилмүдин өөнд нерәдгдсн Москвад болсн Диилврин Парадт орлцсмн. Зуг насни турштан эн Алтан крайин Горняк балһснд күрх седклтә бәәсн мөн, минь энд экнь, Клавдия күүкнь болн Полина дү күүкнь мөңкинд үлдсн болна. Келхд, Полина Гагаевна Шарту балһсна ик сурһуль төгсәсн гүн медрлтә күн болад чигн Сиврт бәәсн хошуда улсин төлә арвна бурхинь олҗ авхд нөкд болсн бәәҗ.
...Җил болһн хавртнь мана тал нисч ирдг, намртнь болхла дулан һазрур хәрдг тоһрун шовудыг үзәд, дәәнәс эс ирсн улсин үкл уга темдг болҗадг өврмҗтә эн шовудын нислһиг медәт уданд шитлҗ хәләдмн. Кен медхв, тоһруна негнднь Санҗ ахнь үзгдсн болад, һашун нульмс асхрулдг бәәсн биз!.. Насни турштан Александр Гагаевич ю эс үзв, ямр күнд- күчр, түрү- зүдү бәәдл чигн дааҗ һарв, зуг төрүц үрүдсн уга, урмднь чигн хәрсн уга. Һурвн үрән геесн көгшә бийән бәрҗ, кен-негнднь селвг-уха орулҗ, отхн көвүнәннь өрк-бүлд бәәһәд, ачнр-зеенртән төрскнч сурһмҗ өгв. Энтн йоста салдс, дииләч болсн деерән Көтчнрә района ачта иргнә нер зүүһәд, олн дунд тоомср олсн цецн ухата күн бәәсмн, гиҗ нег һазра улснь лавтаһар келҗ иткүлнә.

Шагҗин Любовь
Өрк-бүлин альбомас авсн зург